درس‌هایی از صلوات شعبانیه

به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران» به نقل از فارس، خواندن صلوات شعبانیه ـ که از حضرت امام زین‌العابدین (علیه‌السلام) روایت شده ـ در هر روز ماه مبارک شعبان و در وقت زوال[وقت ظهر شرعی] و در شب نیمه‌ آن، وارد و سفارش شده است. این صلوات عظیم­القدر، گرچه حسب ظاهر، متنی کوتاه و مختصر است اما اهمّ معارف و مبانی دینی را، در خود جای داده است. در اینجا، به صورت گذرا و با رعایت اختصار، عبارات این صلوات پرارزش را، مرور می‌کنیم.

کل مبانی دینی ما ـ در یک نگاه ـ به سه بخش اصلی تقسیم شده و ترتیب در آنها، رُتبی است. یعنی باید این سه جزء، با همین ترتیب، در درون و باور فرد مؤمن، نفوذ کرده و ماندگار شود. سپس بقیه امور، بر روی این پِی (فونداسیون)، ساخته و پرداخته شوند. این سه بخش عبارتند از: ۱) معرفت (شناخت) ۲) محبت (مودّت و ولایت) ۳) تبعیت (پیروی). مقصود ما از ترتیب رُتبی در این سه جزء ایمان، این است که لایه بیرونی و مشهود این سه­گانه ـ که پیروی و اقدام مؤمنانه است ـ باید از روی محبت و دلدادگی به ذوات مقدسه پیغمبر (ص) و اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام)، صادر شود. یعنی علاوه بر حُسن فاعلی، حُسن فعلی، نیز لازمه ارزشی ­شدن هر عمل و پیش ­شرط قبول اعمال است. لیکن هر کار خوبی که هر دو حسن مذکور را در خود جمع نموده اگر بر پایه معرفت و شناخت محکم و صحیح از معارف حقه قرآن و عترت طاهره (ع) استوار نشده باشد فاقد ارزش خواهدبود.

بنابراین، لازمه مؤمن حقیقی ­بودن این است که:

اوّلاً) اصول دین و فروع مستحکم آن را ـ در حدّ ضرورت ـ بشناسد و به آنها باوری خدشه‌ناپذیر داشته باشد.

ثانیاً) این ایمان و معرفت، موجب محبت و دلدادگی نسبت به ساحت مقدس حضرت رب‌العالمین (جلّت عظمته) و اولیای الهی (علیهم السلام) گردد.

ثالثاً) این ایمان و محبت است که خاستگاه عمل و مبنای ارزشمندی آن، خواهدبود.

و سرانجام اینکه، هر عملی اگر فاقد هر یک از این اجزای ثلاثه باشد قدر و قیمت واقعی خود را نداشته تأثیرگذاری موردانتظار در عامل آن و بر جامعه­‌ای که این عمل در آن واقع شده (اثر وضعی) را درپی­ خواهد آورد.

صلوات مبارک شعبانیه، این سه جزء را، به­ خوبی و روشنی ـ گرچه به شکل اختصار ـ معرفی و تبیین نموده است:

الف) معرفت و شناخت:

در این بخش ـ که هر عبارت با ذکر نورانی صلوات بر محمد و آل محمد (ص) شروع می‌شود ـ دوازده صفت و ویژگی حضرات پیامبر و آل الله (علیهم الصلوه و علیهم السلام) را، برشماری کرده است:

اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ خدایا! بر محمّد و خاندان محمد درود فرست،

شَجَرَةِ النُّبُوَّةِ، درخت نبوت،
وَ مَوضِعِ الرِّسالَةِ، و جایگاه و خاستگاه رسالت،
وَ مُخْتَلَفِ الْمَلائِکَةِ، و محل آمد و شد فرشتگان،
وَ مَعْدِنِ الْعِلْمِ، و معدن دانش،
وَ أَهْلِ بَیْتِ الْوَحْىِ. و خانواده وحی.

اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ خدایا! بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست،

الْفُلْکِ الْجارِیَةِ فِى اللُّجَجِ الْغامِرَةِ، کشتی روان در اقیانوس‌های عمیق،
یَأْمَنُ مَنْ رَکِبَها، وَ یَغْرَقُ مَنْ تَرَکَهَا. هرکه به آن توسّل جوید ایمنی یابد و هرکه آن را رها کند غرق شود.

الْمُتَقَدِّمُ لَهُمْ مارِقٌ، وَ الْمُتَأَخِّرُ عَنْهُمْ زاهِقٌ، وَ اللَّازِمُ لَهُمْ لاحِقٌ. پیش­ افتاده از آن‌ها، از دین خارج است و عقب مانده از آنان، نابود است و همراه آنان، ملحق به‌حق است.

اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ خدایا! بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست،

الْکَهْفِ الْحَصِینِ، پناهگاه محکم،
وَ غِیاثِ الْمُضْطَرِّ الْمُسْتَکِینِ، و فریادرس بیچارگانِ درمانده،
وَ مَلْجَاَ الْهارِبِینَ، و پناهِ گریختگان،
وَ عِصْمَةِ الْمُعْتَصِمِینَ. و دستاویز استوار برای چنگ‌اندازان.

ب) محبّت و ولایت:

در این بخش، صحبت از اهمیت و ضرورت دلدادگی به ساحت مقدس بزرگان و بزرگوارانی است که صفات ۱۲ گانۀ فوق را، در وجود مبارک خود، مجتمع نموده‌­اند:

اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ خدایا! بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست

صَلاةً کَثِیرَةً تَکُونُ لَهُمْ رِضاً، درودی فراوان که برای آنان موجب خشنودی
وَ لِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أَداءً وَ قَضاءً و برای ما، مایه اداکردن و بجاآوردن حق محمّد و خاندان محمّد باشد
بِحَوْلٍ مِنْکَ وَ قُوَّةٍ یَا رَبَّ الْعالَمِینَ. به حول و نیرویت، ای پروردگار جهانیان.

ج) اطاعت و پیروی:

بخش سوّم، محل تجلّی ایمان و محبّت در قالب عمل است. عمل، تجلّی و ظهور و بُروز ایمان و محبت است.

اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ خدایا! بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست

الطَّیِّبِینَ الْأَبْرارِ الْأَخْیارِ، آن پاکان و نیکان و خوبان‌،

الَّذِینَ أَوْجَبْتَ حُقُوقَهُمْ، که حقوق­شان را بر همه واجب کردی،

وَ فَرَضْتَ طاعَتَهُمْ وَ وِلایَتَهُمْ. و پیروی و ولایت­شان را بر همگان راحت نمودی.

د) مصادیق عمل مبتنی بر معرفت و محبت:

در روایات متعددی که از اولیای دین (علیهم السلام) به ما رسیده بر ارزش و فضیلت رسیدگی به نیاز فقرا و مستمندان و تعیین سهمی از مال خود برای تأمین معاش آنان، تأکید و سفارش شده است. قرآن نیز وقتی مکرراً از انفاق و رفعت جایگاه آن صحبت می‌کند بر یک نکته بسیار مهم تأکید دارد که مال و دارایی دنیوی، امانت خداوند نزد بندگان او است و پس از پایان مهلت، از او پس ­گرفته و به فرد و افراد دیگری، امانت داده می‌شود. هدف این چرخه امانتگذاری و امانتداری، لِیَبلُوَکُم أحسَنُ عَمَلاً (سوره مُلک، آیه ۲) آزمایش و سنجش میزان پایبندی افراد است که رسول مکرم اسلام (ص)، به ما یاد دادند که: الدنیا مزرعه الآخره (عوال اللئالی، ۶۶/۲۶۷/۱) کَما تَزرَعُ تَحصَدُ (نهج‌­البلاغه، خطبه ۱۵۳) آنچه بکاری، درو خواهی کرد و یوم‌­الحسره (سوره مریم، آیه۳۹) و النّدامه (سوره نبأ، آیه۴۰)، به کسانی تعلق دارد که از نعمت‌­های الهی، به درستی استفاده نکرده در فصل درو، حسرت و تأسف، برداشت خواهندکرد. (۱)

لذا در این صلوات نورانی، بر اهمیت مُواساه (۲) و شریک­ نمودن نیازمندان جامعه در داشته­‌های خود، به عنوان یک عمل بزرگ و ارزشمند، تأکید شده است. مضافاً اگر در این ماه شریف، از افضل اعمال، استغفار است، شرط تکمیل و قبولی استغفار را، صدقه تعیین فرموده­‌اند.

اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ خدایا! بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست

وَ اعْمُرْ قَلْبِى بِطاعَتِکَ، و دلم را با طاعتت، آباد کن

وَ لَا تُخْزِنِى بِمَعْصِیَتِکَ، و به نافرمانی از خود، رسوایم مساز

وَ ارْزُقْنِى مُواساةَ مَنْ قَتَّرْتَ عَلَیْهِ مِنْ رِزْقِکَ و این را، روزی من کن: حمایت از آن‌که رزقت را، بر او تنگ گرفتی

بِما وَسَّعْتَ عَلَىَّ مِنْ فَضْلِکَ، به مدد آنچه از احسانت بر من وسعت دادی

وَ نَشَرْتَ عَلَىَّ مِنْ عَدْلِکَ، و از عدلت، بر من گستردی

وَ أَحْیَیْتَنِى تَحْتَ ظِلِّکَ. و مرا در سایه رحمتت زنده داشتی.

= الگوبودن رسول خدا (ص) بویژه در ماه شعبان:

به عنوان تکمله بخش تبعیت و پیروی، از انتساب این ماه به حضرت رسول مکرم اسلام (ص) استفاده نموده مصادیقی از عملِ مبتنی بر معرفت و محبت را، برشماری نموده‌­اند. در روایات متعددی فرموده­‌اند که ماه عزیز رجب، ماه امت ماه مبارک شعبان، ماه رسول خدا (ص) و ماه پرفضیلت و عظیم‌­القدر رمضان، ماه خدا است (شهرالله). هر نامگذاری که از طرف حکیمی صورت بگیرد حتماً مقاصد معتنابه و ارزشمندی، بر آن مترتّب است. یکی از حکمت­‌های ماه پیامبربودنِ شعبان المعظم، تأسی به سیره و سنّت پیامبر بزرگ الهی و هادی امّت و سراج منیر هدایت و مظهر محبت خداوندی است. در این فراز از صلوات پربرکت شعبانیه، وقتی به این مهم اشاره دارد که ماه شعبان ماه پیامبر اعظم (ص) است به پیروان آن حضرت، یاد می­‌دهد که لازمه ورود حقیقی در ماه شعبان و درک عظمت و برخورداری از برکات آن، پیروی از صاحب بزرگوار ماه و پیروی از شیوه و منش آن حضرت، در این ماه عزیز است. لذا فهرست مختصری از سیره و عادات و آداب آن پیامبر بزرگ (ع) در این ماه را، برای الگو قراردادن و انجام اقدام مشابه، برای پیروان حقیقی آن حضرت و سالکان کوی وصال، ارائه فرموده است:

وَ هٰذا شَهْرُ نَبِیِّکَ سَیِّدِ رُسُلِکَ شَعْبانُ! این است ماه پیامبرت، آن سرور فرستادگان، شعبان!

الَّذِى حَفَفْتَهُ مِنْکَ بِالرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوانِ که آن را به رحمت و رضوانت پوشاندی،

الَّذِى کانَ رَسُولُ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، یَدْأَبُ فِى صِیامِهِ وَ قِیامِهِ، فِى لَیالِیهِ وَ أَیَّامِهِ ماهی که رسول خدا (درود خدا بر او و خاندانش باد)، در روزه‌داری و بپا داشتن عبادت، در شب‌ها و روزهایش ، با تمام توان کوشش می‌کرد

بُخُوعاً لَکَ فِى إِکْرامِهِ وَ إِعْظامِهِ، إِلىٰ مَحَلِّ حِمامِهِ. تنها برای فروتنی در برابرت و گرامی داشت و بزرگداشت ماه شعبان، تا هنگام مرگش.

اللّٰهُمَّ فَأَعِنَّا عَلَى الاسْتِنانِ بِسُنَّتِهِ فِیهِ، خدایا! ما را در این ماه به پیروی از رَوشش،

وَ نَیْلِ الشَّفاعَةِ لَدَیْهِ. و رسیدن به شفاعتش یاری کن.

= و مجدّداً اظهار و تمرین محبّت و دلدادگی:

اللّٰهُمَّ وَ اجْعَلْهُ لِى شَفِیعاً مُشَفَّعاً، خدایا! او را برای من شفیعی با شفاعتِ پذیرفته

وَ طَرِیقاً إِلَیْکَ مَهْیَعاً، و راهی روشن به سویت قرار ده،

وَ اجْعَلْنِى لَهُ مُتَّبِعاً و ما را پیرو او گردان

حَتّىٰ أَلْقاکَ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَنِّى راضِیاً، وَ عَنْ ذُنُوبِى غاضِیاً، تا آنگاه که تو را در قیامت دیدار کنم، در حالی‌که از من خشنود باشی و از گناهانم چشم‌پوشی،

قَدْ أَوْجَبْتَ لِى مِنْکَ الرَّحْمَةَ وَ الرِّضْوانَ، و رحمت و رضوانت را بر من واجب نموده،

وَ أَنْزَلْتَنِى دارَ الْقَرارِ وَ مَحَلَّ الْأَخْیارِ. و مرا در بهشت و جایگاه خوبان درآورده باشی.

والسّلام