به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ پدیده مهاجرت نخبگان یا فرار مغزها در واقـع تبـدیل بـه یکـی از چـالش هـای کشـورهای کمتر توسعه یافته و یا در حال توسعه مانند ایران شده است. از نگاه آسیب شناسان، این پدیده بـه نوعی استثمارشدگی در کشـورهای کمتـر توسـعه یافتـه و یـا در حـال توسـعه، تبدیل شده است. در حال حاضراین پدیده نه تنها در کشورهای کمتر توسعه یافته و یا در حال توسعه، بلکه در کشورهای توسعه یافته نیز دیده میشود که نمونه آن، مهاجرت نخبگان از کشورهای پیشرفته به کشورهای پیشرفته دیگر است. برای مثال، کانـادا، آلمـان، انگلسـتان و سوئیس در سال ۱۹۶۲ در صدر کشورهایی بودند که نیروهای متخصص آنها به خارج، به ویـژه آمریکـا مهـاجرت کـرده انـد. عوامـل اقتصـادی، سیاسـی، اجتمـاعی و فرهنگی کشورها از دلایل اصلی مهاجرت نخبگان از کشورشان است. در بحـث مبادلـه مغزهـا یک جریان دو طرفه مهاجرت بین دو کشور گیرنده و فرستنده وجود دارد و هنگامی کـه نـرخ یک جریان بیش از نرخ جریان دیگر باشد، از اصطلاح فرار مغزها یـا خـروخ نخبگـان اسـتفاده میشود.
در دو دهه گذشته با توجه به فضای حـاکم، بسـیاری از زیرسـاخت هـا بـرای توسـعه علـم و دانش برای جوانان اهل علم مهیا شده و آنان را امیدوار به ماندن در کشور نموده اسـت. بـا ایـن حال درصد زیادی از نخبگان و برگزیدگان علمی کشـور تمایـل بـه مهـاجرت بـه کشـور هـای توسعه یافته و پیشرفته را دارند. در این میان عوامل و مسـائل زیـادی از نظـر سیاسـی، اقتصـادی، اجتماعی، آموزشی و.... وجود دارند که باعث دلسرد شدن و مهاجرت نخبگان شـده اسـت. از جمله این مسائل میتوان به بالا بودن نرخ تـورم، پـایین بـودن سـطح رفـاه اجتمـاعی، بیکـاری، امنیت شغلی و نقش کمرنگ نخبگان در اداره کشور اشاره کرد.
بررسی سخنان رهبری درباره نخبگان
رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار نخبگان جوان و استعدادهای برتر علمی، با تأکید بر لزوم تمرکز جامعه علمی و نخبگان برای یافتن راه‌حل‌های علمی مشکلات مختلف فرمودند: ظرفیت نخبگی جوانان ملت ایران، می تواند زمینه‌ساز پر کردن شکاف علمی کشور با علم جهانی، عبور از مرزهای جهانی علم، ایجاد تمدن نوین اسلامی و تحقق آینده درخشان کشور باشد.
رهبر انقلاب درباره بحث مهاجرت نخبگان، گفتند: امروز در کشور جوانان نخبه می‌توانند رشد و پیشرفت کنند ولی همچنانکه قبلاً هم گفته‌ایم تمایل یک نخبه برای مهاجرت به کشوری دیگر با این نگاه و توجه که بدهکار کشور است و پس از تحصیل بازخواهد گشت، مانعی ندارد.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای افزودند: مهاجرفرستی و اینکه عناصری در بعضی دانشگاه ها، جوان نخبه را از آینده مأیوس، و او را به ترک میهن تشویق می‌کنند، صریحاً خیانت به کشور و دشمنی با آن است و دوستی با آن جوان هم نیست.
ایشان در ادامه با تأکید بر مسئله مانع‌زدایی از تولید، مهمترین موانع تولید در کشور را موانع فرهنگی همچون «ناامیدی، احساس بی‌آینده بودن، بی‌همتی، بی‌حوصلگی، راحت‌طلبی، سرگرمی‌های مضرّ، احساس ناتوانی و خطرپذیر نبودن» برشمردند.
بررسی عوامل خروخ نخبگان از کشور
براساس تحقیقـات صـورت گرفتـه توسـط پژوهشـگران، عوامـل بسـیار زیـادی در خـروج نخبگـان تـأثیردارنـد کـه مهـمتـرین آنهـا را مـیتـوان بـه دودسـته عوامـل داخلـی و خـارجی تقسـیم بنـدی کـرد. از عوامـل خـارجی کـه در زمینـه هـای مختلـف در کشـورهای توسعه یافته یا مهاجرپذیر وجود دارد، میتوان به بالا بودن سطح رفاهی ومالی و بالا بودن سطح علمی و تحقیقاتی دانشگاه های کشورهای مهاجرپذیر اشاره کرد. عوامل داخلی نیـز از دیگر عوامل مؤثر بر خروج نخبگان از کشور است. در این رویکرد، انگیزه و علت اینگونـه مهاجرت ها را بیشتر باید در مسائل داخلی جستجو کرد. ویژگی هـای داخلـی تشـدیدکننـده خروج نخبگان حول محورهای عوامل سیاسی و اجتمـاعی، عوامـل علمـی و فرهنگـی، عوامـل اقتصادی، آموزشی، شغلی و معیشتی است مهمتـرین ویژگـی هـا را میتوان چنین برشمرد: ۱ .پایین بودن شأن و جایگاه نخبگان در کشور، ۲ .عدم ارتباط مناسـب بین صنعت و دانشگاه ها، ۳ .ضعف نظام شایسته سالاری در مشاغل علمی، مدیریتی و حاکمیتی، ۴ .ارتباط ضعبف آموزشی و پژوهشی دانشگاه های ایران با دانشگاه های برتر جهـان، ۵ .کمبـود امکانات پژوهشی و تحقیقاتی برای نخبگان و متخصصـین در داخـل کشـور، ۶ .عـدم حمایـت مناسب دولت از کارآفرینی و اشتغال نخبگان، ۷ .پایین بودن سطح رفـاهی و مـالی نخبگـان در داخل کشور، ۸ .پایین بودن سطح علمی دانشگاه های ایران نسبت بـه دانشـگاه هـای کشـورهای مهاجرپـذیر، ۹ .تحـریم سیاسـی، علمـی واقتصـادی ایـران توسـط غـرب، ۱۰ .وجـود فرهنـگ مهاجرت در دانشگاه های کشور و ۱۱ .عدم امنیت شغلی نخبگان.
در یک تقسیم بندی دیگر می توان علل فرار مغزها را در موارد زیر گنجانید:
۱.عدم تطبیق دانش ها و مهارت های متخصّصان با نیازهای جاری جامعه : در کشورهای جهان سوم معمولاً رشته های دانشگاهی ، بدون ارتباط منطقی با نیازهای اقتصادی و اجتماعی آنها ایجاد می شوند و گزینش و جذب دانشجو در این کشورها از یک برنامه ریزی دقیق و حساب شده ای پیروی نمی کند که این امر ، با ازدیاد متخصص در رشته هایی خاص ، باعث اشباع جامعه از تخصّص آنان می شود ، در نتیجه ، نوعی نابرابری بین میزان معلومات برخی از متخصّصان و نیازهای کشورشان به این معلومات به وجود می آید که سرانجام به بی کاری این متخصّصان می انجامد .
۲. عدم تخصیص بودجه و امکانات آموزشی و تحقیقی : در کشورهای جهان سوم ، به علّت شتابی که معمولاً در کم کردن فاصله خود با کشورهای توسعه یافته در زمینه های گوناگون از خود نشان می دهند ، باعث می شود تا بیشتر به طرح ها و برنامه های مقطعی و زودثمر روی آورند تا بتوانند حیات سیاسی و ملی خود را حفظ نمایند . از این رو ، ممکن است به بخش هایی همچون آموزش و تحقیق که هزینه بَر و طولانی مدت است ، اهمیّت چندانی ندهند .
در چنین شرایطی ، افراد بااستعداد و خلاّق این سرزمین ها ، وقتی آن شرایط را برای کار و تحقیق خود کافی نمی یابند ، به سوی مناطقی که چنین امکاناتی را دارند ، حرکت می کنند . سرگذشت پروفسور عبدالسلام (فیزیکدان مسلمان و مشهور پاکستانی) که به خاطر عدم وجود امکانات لازم ، سرانجام راهی غرب شد ، یکی از این نمونه هاست . وی ـ که برنده جایزه نوبل در رشته فیزیک در سال ۱۹۷۹ بود ـ پس از تکمیل تحصیلات خود به پاکستان بازگشت ، امّا از آن رو که امکانات تحقیق را در آن جا بسیار ناچایز یافت ، مجددا به غرب رفت و برای کمک به پیشرفت دانش و تکنولوژی در جهان سوم ، «آکادمی علوم جهان سوم» را در رُم (ایتالیا) تأسیس نمود .
۳. عدم وجود برنامه کلّی و مبتنی بر ضوابط خاص : در کشورهای کمتر توسعه یافته ، اکثرا چارچوب برنامه های توسعه برای پیشبرد اهداف اقتصادی و اجتماعی مشخص نیست و در حال تغییر و تبدیل است . در چنین بستر اجتماعی نامناسبی ، بسیاری از مواقع ، فارغ التحصیلان و متخصّصان این گونه کشورها جایگاه واقعی خود را نمی یابند . از سوی دیگر ، به کارگماردن و اعطای مسئولیت های علمی و اجتماعی به افراد ، ممکن است تحت ضابطه ای خاص صورت نپذیرد که در نتیجه فاصله ایجاد شده بین اندوخته های علمی این گونه متخصّصان و کاربرد آن در جامعه ، منجر به خروج آنها از کشور می شود .
همچنین مهمترین عواملی را که در بازگشت مهاجران از کشور تأثیر دارد میتوان به شـرح زیــربرشــمرد:
۱ .احســاس تعلــق بــه خــانواده و وابستگیهای عاطفی، ۲ .آموزشهای فرهنگی و احسـاس مسـئولیت نسـبت بـه مـردم و کشـور خود و ۳ .نارضایتی از فرهنگ غرب.
بررسی آخرین آمار ها درباره میزان مهاجرت تحصیلی در ایران
در ابتدا آماری از ویژگی کشور هایی که در ۱۰ سال گذشته بیشترین مهاجرت سرمایه انسانی را داشته اند بررسی میکنیم این آمار از سایت www.insidermokey.com برداشت شده است که به گزارش و آمار درباره برترین و بیشترین وقایع اتفاق افتاده در جهان میپردازد:
در کشور ما ایران ۳۷ درصد از دارندگان مدال در المپیادهای دانش‌آموزی، در بازه زمانی ۸۰ تا ۹۱ مهاجرت کرده‌اند. ۲۵ درصد از مشمولان بنیاد نخبگان و ۱۵ درصد از رتبه‌های زیر هزار کنکور سراسری هم مقیم کشورهای دیگر هستند. آنها از بهتر شدن وضعیت کشور ناامید بودند. چمدان‌هایشان را بستند و مهاجرت از کشور را انتخاب کردند.
خروج سرمایه‌های انسانی از کشور با همین چند آمار قابل توجه میشود. بر اساس جدیدترین آمارهای رصدخانه مهاجرت ایران از تعداد ۲ هزار و ۷۶۵ نفر دارندگان مدال المپیاد دانش‌آموزی در بازه زمانی ۸۰ تا ۹۱ بیش از هزار نفر مقیم خارج هستند. همچنین حدود هزار نفر از آنها نیز سابقه خروج دارند. تنها ۱۲۲ نفر از مهاجران بازگشتند.
همچنین بیش از ۵ هزار و ۶۰۰ نفر تعداد مشمولان بنیاد نخبگان طی بازه زمانی ۸۰ تا ۹۴ هستند. از این تعداد نیز حدود هزار و ۵۰۰ نفر مقیم خارج هستند. حدود هزار و ۵۰۰ نفر نیز سابقه خروج دارند. اما تنها حدود ۲۰۰ نفر از آنها برگشتند. در همین بازه زمانی از تعداد حدود ۵۴ هزار نفر از رتبه‌های زیر هزار کنکور سراسری، بیش از هشت هزار نفر مهاجرت کردند. حدود هزار و ۵۰۰ نفر از آنها به کشور بازگشتند. به عبارتی بسیاری از نخبگان شرایط کشور مناسب کار و زندگی ندانستند.
سال گذشته نیز محمد وحیدی، نایب رییس اول کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس گفته بود: «در بین ۹۸ کشوری که نخبگان خود را با مهاجرت از دست می‌دهند، ایران جزو کشورها با بالاترین آمار‌ها قرار دارد.»
تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور طی سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ افزایشی ۲/۳ برابری داشته است. اما از تعداد حدود ۵۶ هزار دانشجو، تعداد ایرانیان بازگشتی در طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم تا فروردین ۱۴۰۰ تنها حدود دو هزار نفر بوده.
آنچه مشخص است در کشور مسئله‌ای آنها را ترغیب به رفتن کرده است. ناامیدی از اصلاح امور کشور، علاقه به کسب سابقه تحصیلی و میل به تجربه زندگی در خارج از مهمترین انگیزه‌های مهاجرت دانشجویی است.
آمارهای مهاجرتی ایرانیان به اینجا ختم نمی‌شود. پس از تحولات اقتصادی سال ۹۷(بازگشت مجدد تحریم‌ها) تصمیم به مهاجرت دانشجویان و فعالان استارتاپی افزایش چشمگیری داشته است.
آمریکا، ترکیه، آلمان، ایتالیا و کانادا به عنوان پنج مقصد اصلی دانشجویان ایرانی در دنیا هستند. البته طی سالهای اخیر با افزایش هزینه‌های مهاجرت دانشجویی، مهاجرت آنها به کشورهایی همسایه مثل ترکیه و ارمنستان بیشتر شده است.
البته مسئله تنها مهاجرت دانشجویان و فعالان استارتاپی نیست. آنطور که در سالنامه مهاجرتی ایران در سال ۱۴۰۰ نوشته، میل به مهاجرت سایر ایرانیان نیز با توجه وضعیت اقتصادی کشور به شکل نگران‌کننده‌ای روبه افزایش است.
حال چه باید کرد؟
راهکارهای گوناگونی توسط محققـان، کارشناسـان و مسـئولان مربوطـه بـرای جلـوگیری خروج نخبگان از کشور پیشـنهاد شـده اسـت کـه گزیـده ای از مهـمتـرین آنهـا عبارتنـد از: ۱ . جلوگیری از خروج نخبگان و تحصیل کردگان کـه روش شکسـت خـورده ای اسـت، ۲ .درگیـر کردن نخبگان در مقوله توسعه، به طوری که آنان توسـعه نیـافتگی را مشـکل خـود دانسـته و در شرایط حاد و سخت بمانند و حاضر به همکاری باشند، ۳ .شرایط مادی به گونه ای فراهم آید تا افرادی که رفته اند برگردند؛ این راه حل درکره جنوبی موفق بوده است ۴ .محل زندگی نخبگان از نظر مکانی مهم نیست، بلکه باید از تخصص، مهارت و سرمایه آنها استفاده کرد که میتواند در ایران بـه کـار گرفتـه شـود، ۵ .توسـعه ارتبـاط بـین دانشـگاه و صنعت، ۶ .فراهم نمودن امکانات پژوهشی و تحقیقی برای نخبگان ومتخصصین، ۷ .سـاماندهی شأن و منزلت اجتماعی و اقتصادی نخبگان، ۸ .رعایت نظام شایسته سـالاری و اسـتفاده بیشـتر از نخبگان در مشاغل مدیریتی و نهادهای علمی در کشور، ۹ .فراهم نمودن زمینه ارتباط آموزشی و پژوهشی نخبگان و متخصصین با دانشگاه های برتر جهان، ۱۰ .گسترش روابط سیاسی، علمـی واقتصـادی ورفـع چـالش هـای موجـود در روابـط خـارجی بـا دنیـا و ۱۱ .حمایـت دولـت از کارآفرینی واشتغال نخبگان.
تغییر ساختار نظام آموزشی، تغییر نظام حاکم بر مؤسسات آموزش عالی، گماردن افرادی شایسته و فارغ از گرایش‌های سیاسی، حزبی و جناحی بر صدارت آنها، از جمله عوامل مؤثر در جلوگیری از پدیده فرار مغزهاست و سرانجام آنچه از همه مهمتر است، اصلاح مفاسد اداری و حاکمیت روابط شخصی و جناحی بر آنهاست.
همچنین باید زمینه های فرهنگی در کشور مهیا شود و دولت مساله صمیمیت و دوستی را برای افرادی که در داخل کشور هستند، ایجاد کند. مساله دیگری که می تواند باعث برگشت نخبگان شود و باید در داخل کشور به آن توجه کرد، سلیقه های فرهنگی است. ارتباطی بین آحاد ملت به وجود می آید که بر اساس وحدت و یکپارچگی ملی نیست. باید در این زمینه هم تلاش شود. درست است که ما میهن پرست نیستیم و خداپرستیم، اما دوست داشتن سرزمین نشان دهنده درجه ایمان ماست و باید به عنوان انسان هایی که فرهنگ و آداب و رسوم داریم، مساله میهن‌پرستی را قدر بدانیم و آن را ایجاد کنیم.
گزارش از محمد رمضانی
