به گزارش سرویس حسینیه «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ حجت السلام و المسلمین محسن قنبریان در ماه محرم ۱۴۰۲ و در جهت تبیین حرکت سرور و سالار شهیدان امام حسین (ع) به سخنرانی با عنوان «سه آزادی، سه انتخاب» پرداختند که در زیر مشروحی از آن را می‌خوانید:
قاعده اول: هر توان در انسان سند یک حق!
حجت الاسلام قنبریان: شهید مطهری از حکمت و هستی شناسی شروع می کند. هر قوه و توان و ظرفیت در هر موجود، سند طلبکاری یک حق است. دندان علف جویدن و هاضمه مناسب آن، سند طلبکاری گوسفند برای حق علف! اگر علف در عالم نباشد، خلاف حکمت خالق است و اگر کسی مانع شود، ظالم است. واقعیت عینی گوسفند نشان نمی دهد او حق آموزش یا انتخاب داشته باشد؛ اما اگر جایش یک بچه انسان قرار گیرد، عقل و قوای ادراکی او سند طلبکاری حق آموزش و "اختیار" او سند حق انتخاب اوست.
انسان تکویناً مختار است و اختیار از او قابل سلب نیست؛ مثل اینکه نیاز به غذا از او قابل سلب نیست. این "حق طبیعی"، انتخاب به انسان می دهد. فرق حق طبیعی در اینجا و نزد برخی مکاتب غربی این است که "غایت" انسان در آن لحاظ میشود. با اِعمال اختیار و انتخابهاست که انسان به کمال لایق می رسد، پس حق انتخاب دارد حتی اگر انتخاب غلطی کند و بعد تصحیح کند.
آزادی: عدم مانع!
وی در ادامه گفت: آزادی (به معنای آزادی بیرونی و همین آزادی سیاسی اجتماعی) یعنی نبودن مانع برای بروز این استعدادها. شهید مطهری چنین تعریف می کند: "به این معناست که عمل او از خواست و رضایت کامل و تصویب قوه تمییز او سرچشمه بگیرد و هیچ عاملی او را برخلاف میل و رغبت و رضا و تشخیص او وادار نکند" (انسان و سرنوشت/ص۶۰) گفتیم اختیار غیر قابل سلب از سوی عوامل خارجی و داخلی انسان است اما اگر عوامل خارجی جایی برای انتخاب نگذارند و فقط اجازه یک گزینه بدهند، این سلب آزادی است.
انتخاب ها سرنوشت سازند!
قنبریان: وقتی می گوییم انسان حق انتخاب دارد، نه یعنی همه انتخابهایش اثر بالسویه دارد! واضح است در نظام علّی عالم هر موجودی اثر خود را دارد پس انتخاب خوب و بد مطرح می شود. همسر و شوهر خوب مثل بد نیست. رفیق بد مثل خوب نیست! انتخابهای سیاسی-اجتماعی هم همینطور است. زنجیره ای انتخاب، سرنوشت ما را می سازد.
"سکوت" هم یک انتخاب است!
حجت الاسلام محسن قنبریان: انتخاب علی(ع) یا دیگری، یا سکوت دربرابر غصب حق علی(ع) یک نتیجه ندارد؛ اما همزمان با این نباید به زور همه گزینه های محتمل جلوی اختیار سلب و مردم به زور و اکراه پای گزینه علی(ع) آورده شوند! این هم یعنی آزادی!
یعنی تعیین سرنوشت آزادانه! لذا فرمود: "لنا حق" ما از طرف خدا حق (امامت و ولایت) داریم؛ "اِن اعطیناه" اگر به ما اعطائش کنند (یعنی به زور نمی گیریم) "و الا رکبنا اعجاز الابل و ان طال السری" اگر حق را به ما اعطاء نکردند، ترک شتر می نشینیم ولو شب روی طول بکشد! هردو سوی سخن درش هست هم: آزادی تعیین سرنوشت و عدم اکراه به گزینه خاص(حتی حق)/ هم اثر وضعی انتخاب بد و سرنوشت سازی اش برای فرد و جامعه: می فرماید "وان طال السری" یعنی انتخاب غیر او، ظلمت می سازد! روابط جامعه را تیره می کند.
نمونه: زنجیره انتخابهای عبدالله بن عمر!
وی افزود: او قیّم شورای ۶نفره خلافت است که تخلف نکنند/ بعد قتل عثمان با حضرت امیر(ع) بیعت نکرد!/ بهانه اش "اجماع مردم" بود! گفت: بیعت نمی کنم تا همه مردم بیعت کنند!/ با وجودی که جز شام همه در بیعت علی(ع) مباشر یا با نماینده بودند و چنین بیعتی در تمام دنیای گذشته در یونان و روم و ایران و اسلام سابقه نداشت! از آن توقع رای عموم مردم بعد تنزل کرد و با معاویه بیعت کرد!/ معاویه در دومة الجندل با فریب یک انگشتر در آوردن و دست کردن حَکَم ها خلیفه شد و کلا ۴۰۰نفر بیشتر حاضر نبودند! با ولایتعهدی یزید اول مخالفت کرد/ اما در مکه سه دیدار با سیدالشهدا کرد که او را به صلح با یزید تشویق کند!/ بعد عاشورا به یزید نامه نوشت و با ولید حاکم مدینه از طرف او بیعت کرد!/ در واقعه عجیب حرّه جانب مردم نایستاد و خویشان را تهدید هم کرد که بیعت با یزید را نشکنند!/ در عاشورا از جنگ با یزید ترسیدند، حالا یزید به جنگشان آمد! از اسارت زنان و دخترانشان ترسیدند، حالا سه شبانه روز تجاوز به دختران و زنان مدینه مباح شد! در زمان عبدالملک مروان شبانه رفت تا بیعت کند! توجیهش این بود که نکند به مرگ جاهلی بمیرم و امامم را نشناسم!/ حجاج بن یوسف پایش را دراز کرد تا با پایش بیعت کند! این زنجیره انتخاب در همین سوی عالم قبل از قیامت به ما عیان می کند: انتخابها به هم مربوط و سرنوشت سازند! قیّم شورای خلافت و کاندید خلافت را چنین زبون و ذلیل می کند.
بیان شهید بهشتی:
حجت الاسلام قنبریان با بیان مطلبی از شهید بهشتی ادامه داد: " انسان چگونه انسان می شود؟ آن موقعی که روح الهی در او دمیده می شود. این روح الهی که در انسان دمیده شد با تمام خصوصیات اصلی اش باید مورد توجه قرار بگیرد. آن خصوصیت اصیل چیست؟ در میان موجودات عالم، موجودی که کارش را صد در صد از روی اختیار انجام می دهد خداست. همراه این روح الهی که به انسان داده اند، یک مسئولیت هم برعهده اش نهاده اند. گفتند تو با این روح الهی، مسئول آن هستی که از لابلای پیچ و خم هایی که در پیکرت و در رابطه با پیکرت، با محیط طبیعت و محیط اجتماع وجود دارد، با اختیار و انتخاب خود، راه را به سوی آینده تاریک یا روشن خود بگشایی". (انسان از منظر قرآن ص۹۶/ شناخت اسلام ص۱۴۰)
وی افزود: ایشان به نکته مهلت دادن به کفار (۱۸۳اعراف/ ۱۷۸آل عمران) می پردازد: "کافران فکر نکنند که این امکانات و این زمینه آزاد که حتی برای طغیان و عصیان به آنها داده ایم حتما برای آنها منشأ سعادت باشد؛ نه، بلکه تابع این است که آنها از این فرصت چگونه استفاده کنند. اینها می تواند حتی امکانی برای تیره بخت شدن آنها باشد. چنین فرصتی را به آنها می دهیم تا سرشت و باطن آنها کاملتر تجلی کند، تا انتخاب آنها کاملتر تحقق پیدا کند" (همان ص۹۷/ درس گفتارهای فلسفه دین ص۱۷۸) هم حق طبیعی انتخاب سرنوشت هست و هم انتخابها سرنوشت تیره یا روشن انسان را می سازند.
نمونه عبیدالله حر جعفی و حر بن یزید ریاحی:
حجت الاسلام قنبریان: ابن حر عثمانی و در صفین علیه حضرت امیر(ع) بود. در ماجرای عاشورا آزاد به انتخاب است امام هم دوبار او را دعوت کرد؛ تشخیص داد حق با حسین(ع) است اما انتخاب نکرد! این عدم انتخاب تا آخر به او ضربه زد! خود را ملامت می کرد. اول با مختار همراه شد بعد به مصعب بن زبیر پیوست و با مختار جنگید. مصعب به او مظنون شد و زندانی اش کرد! آزاد که شد به امویان پیوست! کوفه دست زبیریان بود زخمی مجروح برای فرار در فرات به قایق نشست و بعد خود را غرق کرد!!! زنجیره انتخابهای بد بعد، متاثر از عدم انتخاب درست اولش بود. بین بد(زبیریان) و بدتر(امویان) دچار شد و عاقبت هم در انتخابهای بد خود غرق شد در حالیکه برای عدم انتخاب حسین(ع) اشعار سوزناک می خواند. حر اما آگاهی هایش او را به انتخاب درست کشاند...
سه آزادی؛ سه انتخاب!
وی در ادامه گفت: آزادی اول/ انتخاب بی انتخابها، جمعیتی از کوفه که شام دهم برای یزید کِل می کشد و غروب و یک روز بعد برای زینب(س) گریه می کند!
مقایسه "هوی" با "ماریه":
وی افزود: هوی کنیزی که زیر نگاه تنانگی اموی توسط معاویه به حسین(ع) هدیه شده؛ با خواندن آیه و شعری، آزاد و همه هدایای همراهش برایش شده! او که بردگی جسم و نگاه تنانه به خود دیده و الان با حیا و کرامت حسین(ع) معتق (آزاد از بردگی) شده باید بیشتر پی تحریر (آزادی سیاسی اجتماعی) باشد؛ اما در عاشورا غایب است! او نمونه بی انتخاب ها با وجود آزادی است! ماریه دختر منقذ، در جو سنگین بصره در جمل، شوهر و فرزندش را در راه علی(ع) داده است. چنین انتخاب سختی برایش هزینه داشت. همه دارایی را وقف مکتب علی(ع) کرد خانه اش جای گفتگوی حدیث و تحلیل سیاسی است. پس از معاویه دائم بحث نهضت حسینی است. هرکه از بصره، کربلا آمد، از خانه او آمد! چرا هوی چنان و ماریه چنین؟!
قاعده دوم: آزادی یک تمرد هم می خواهد!
حجت الاسلام محسن قنبریان: سخن شهید مطهری در اینباره: "حتی صرف عدم مانع فاعلی نیز در آزادی کافی نیست مگر آن که روح آزادی خواهی داشته باشد. یعنی تهاجم و حساسیت در برابر موانع فاعلی. آزادی یک مفهوم اثباتی است به معنای عصیان و تمرد و پرخاشگری در مقابل هر مانعی و محدودیتی برای تکامل انسان" (یادداشتها ج۱ص۱۱۷)
ابوالحتوف و برادرش نمونه این آزادی خواهی!
وی در ادامه افزود: هردو از خوارج بودند! وقت غربت امام و دعوت به نصرت، متحول شدند و از سپاه ابن سعد تمرد کردند و به امام پیوسته شهید شدند.
مقایسه ابوشعثاء و هرثمه!
قنبریان: یزید بن زیاد (معروف به ابوشعثاء) جزء سپاه حر بود. در مواجهه امام با سپاه حر، آرام آرام حساس می شود. وقتی پیک ابن زیاد می رسد و پیغام منزل دادن کاروان امام در بیابان و دور از آب را می دهد او را عتاب می کند. تئوری "مامور-معذور" را زیر سئوال می برد! با رد پیشنهادهای امام توسط سپاه عمربن سعد، زیر میز می زند و زودتر از حر از سپاه ابن سعد جدا میشود و به امام می پیوندد و از شهدای کربلا می شود.
این آن عنصری است که مطهری می گفت!
حجت الاسلام محسن قنبریان در پایان گفت: در مقابل هرثمه بن ابی مسلم نمونه آزادهای بی انتخاب است. با علی(ع) در صفین بوده و راوی خاطره ای از حضرت امیر(ع) در کربلاست! آگاه است که حق با حسین(ع) است. با سپاه ابن سعد آمده اما شتر سوار می شود برای نقل خاطره اش نزد امام می آید. خاطره بازی می کند که علی(ع) در راه برگشت از صفین در این سرزمین فرمود: ای خاک همانا از تو مردمی محشور می شوند که بدون حساب رسی وارد بهشت می شوند! اما وقتی امام می پرسد: با ما هستی یا بر ضد ما؟! پاسخ می دهد: نه با شما هستم و نه برشما! این خاطره بازها و مناسک بازها و دین بازهای به ظاهر آزاد اما بی انتخابند!
گزارش از علی پیراینده
