به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ فرافکنی و انتساب دروغین اغلب به‌عنوان رفتارهایی ناپسند و مضر شناخته می‌شوند و می‌توانند موجب پیامدهای قانونی و اجتماعی جدی باشند. افراد در مقابل چنین ادعاهایی حق دفاع دارند و گاهی برای مقابله با آن‌ها از مسائل قانونی استفاده می‌کنند. چنین اتهامات کاذبی می‌توانند تاثیرات مخربی بر جوامع داشته باشند.
افترا
لغوی، افترا به معنای نسبت‌دادن چیزی به شخص یا چیزی است که واقعیت ندارد. به‌عبارت‌دیگر، افترا به معنای انتساب دروغین و ناروا به دیگری است.
در فرهنگ لغات، افترا معادل مفاهیمی چون تهمت‌زدن، بر کسی ناروا چیزی نسبت‌دادن، دروغ بستن بر کسی، ناروا متهم‌کردن و امثال آن است. همه این معانی به‌نوعی به مفهوم نسبت‌دادن امری به شخصی که در واقعیت صدق ندارد، اشاره دارند.
پس لغوی، افترا به معنای انتساب یا نسبت دادن کذب و ناروا به فردی است که با واقعیت مطابقت ندارد. این موضوع در حیطه قانونی نیز مصداق جرم محسوب می‌شود.
جرم افترا چیست؟
جرم افترا به این معنی است که فردی از روی قصد و با علم به‌دروغ بودن آن، درباره شخص دیگری اظهاراتی را بیان کند که به شهرت، حیثیت یا اعتبار آن شخص آسیب برساند. این جرم از نظر قانونی قابل پیگرد است و می‌تواند منجر به مجازات‌های مانند جزای نقدی یا حبس شود. افترا از طریق انتشار اطلاعات کذب و مخرب درباره شخصی می‌تواند به سرمایه اجتماعی، شغلی و اعتبار آن فرد آسیب برساند. این جرم نه‌تنها برای فرد مورد افترا، بلکه برای کل جامعه نیز زیان‌آور است و باید با آن برخورد قانونی شود.
تعریف قانونی جرم افترا
قانونی در ایران، جرم افترا طبق ماده 697 قانون مجازات اسلامی به این صورت تعریف شده است:
"هر کس به‌قصد تشهیر، امر کذبی را به طریق انتشار یا تلویح درباره شخص معینی به‌گونه‌ای که موجب مضرت و ضرر به حیثیت و اعتبار او گردد، بیان یا افشا نماید، به حبس از سه ماه تا یک سال یا جزای نقدی از پنجاه‌هزار ریال تا یک میلیون ریال محکوم خواهد شد."
یعنی اگر فردی عمداً و با علم به‌دروغ بودن، درباره فرد دیگری اظهاراتی بیان کند که به اعتبار یا حیثیت آن شخص آسیب برساند، مرتکب جرم افترا شده و مشمول مجازات حبس یا جزای نقدی خواهد شد. این جرم از جرایم علیه آبرو و حیثیت افراد محسوب می‌شود.
ماهیت جرم افترا
جرم افترا از نظر ماهیت و خصوصیات، یک جرم علیه حیثیت و اعتبار اشخاص محسوب می‌شود. برخی ویژگی‌های اصلی این جرم به شرح زیر است:
1. جرم عمدی: افترا یک جرم عمدی است و مرتکب باید قصد و انگیزه آسیب‌رسانی به شخصیت و حیثیت فرد دیگر را داشته باشد.
2. جرم شخصی: افترا یک جرم شخصی است که متوجه شخص خاصی می‌شود و ضرر و زیان وارده نیز متوجه آن شخص است.
3. جرم مادی و معنوی: افترا هم جنبه مادی (انتشار اطلاعات کذب) و هم جنبه معنوی (آسیب به اعتبار و حیثیت) دارد.
4. جرم انتشاری: افترا جرمی است که با انتشار عمومی اتهامات کذب صورت می‌گیرد و صرف بیان خصوصی آن جرم محسوب نمی‌شود.
5. جرم مستقل: افترا یک جرم مستقل است و برای محکومیت مرتکب نیاز به اثبات سایر جرایم نیست.
6. جرم موثر بر جامعه: افترا نه‌تنها به شخص مورد افترا، بلکه به کل جامعه آسیب می‌رساند و موجب نقض اصل حسن شهرت افراد می‌شود.
بنابراین، ماهیت جرم افترا هم جنبه شخصی دارد و هم تبعات اجتماعی و نقض حقوق عمومی را در پی دارد.
ویژگی‌های جرم افترا
جرم افترا دارای چند ویژگی اساسی است که عبارت‌اند از:
1. عمدی بودن: افترا باید از روی قصد و عمد و با آگاهی فرد از دروغ بودن اطلاعات باشد، نه از سر اشتباه یا بی‌احتیاطی.
2. انتشار و تلویح: افترا باید به طریق انتشار عمومی و یا تلویح و ایما و اشاره صورت گیرد، نه فقط بیان شفاهی.
3. تشهیر و آسیب به حیثیت: هدف از افترا باید تشهیر فرد و آسیب رساندن به اعتبار و حیثیت اجتماعی او باشد.
4. مضرت و ضرر: اطلاعات افترا آمیز باید منجر به مضرت و ضرر به حیثیت و اعتبار فرد مورد افترا شود.
5. شخص معین: افترا باید درباره شخص مشخص و معینی باشد، نه امور مجهول و نامعین.
این ویژگی‌ها در کنار یکدیگر، جرم افترا را تشکیل می‌دهند و قانون با چنین موردی برخورد قانونی می‌کند.
عناصر تشکیل‌دهنده جرم افترا
جرم افترا دارای سه عنصر اساسی است که عبارت‌اند از:
1. عنصر مادی:
انتشار یا تلویح امر کذب (دروغ) درباره شخص معین
به‌طوری‌که موجب مضرت و ضرر به حیثیت و اعتبار آن فرد گردد
2. عنصر روانی:
قصد تشهیر و آسیب رساندن به حیثیت فرد
آگاهی فرد از دروغ بودن اطلاعات منتشره
3. عنصر قانونی:
نقض قانون جرم‌انگاری افترا که در ماده 697 قانون مجازات اسلامی آمده است
این سه عنصر باید هم‌زمان در رفتار مرتکب جرم افترا وجود داشته باشد تا بتوان آن را به‌عنوان جرم محسوب کرد و متخلف را مجازات نمود. اگر هر یک از این عناصر در عمل فرد وجود نداشته باشد، رفتار وی مصداق جرم افترا نخواهد بود.
مصادیق جرم افترا
برخی از مصادیق مهم جرم افترا عبارت‌اند از:
1.نسبت دادن بیماری یا معلولیت به شخص بدون وجود آن
مثال: ادعای اینکه شخصی به بیماری خاصی مبتلاست
2.نسبت دادن رفتار یا اعمال نامناسب اخلاقی به شخص
مثال: ادعای اینکه شخصی به رفتار نامناسب جنسی مرتکب شده است یا نسبت دادن رابطه مرد متاهل با زن بیوه از نظر اسلام به دیگری
3.نسبت‌دادن ارتکاب جرم یا تقلب مالی به شخص
مثال: ادعای اینکه شخصی به سرقت یا کلاهبرداری متهم است
4.نسبت‌دادن نقص یا کم کاری در انجام وظایف شغلی به شخص
مثال: ادعای اینکه شخصی در محل کارش به وظایف خود عمل‌نکرده است
5.نسبت‌دادن سوء سابقه قضایی به شخص بدون وجود آن
مثال: ادعای اینکه شخصی سابقه محکومیت کیفری دارد
6.افترا به افراد مرحوم درباره اعمال یا رفتار نادرست
مثال: ادعای اینکه شخص متوفی دارای رفتارهای ناشایست بوده است
در این موارد اگر ادعاها خلاف واقع باشند و به‌قصد آسیب رساندن مطرح شوند، جرم افترا محقق می‌شود.
انواع جرم افترا
جرم افترا طیف متنوعی از اشکال را در بر می‌گیرد. در ادامه به بررسی انواع آن می‌پردازیم:
افترا قولی: این نوع افترا شامل نسبت‌دادن جنایتی به شخص دیگر به‌صورت شفاهی یا از طریق رسانه‌ها، روزنامه‌ها یا سخنرانی در ملا عام است. مجازات آن حبس از 1 ماه تا 1 سال و حداکثر 74 ضربه شلاق است.
افترا عملی: در مقابل افترا لفظی، افترا عملی زمانی اتفاق می‌افتد که متهم به‌قصد اتهام‌زنی، ابزار و وسایل مجرمانه را در منزل، جیب یا محل کار شخص قرار دهد. مجازات آن حبس 6 ماه تا 3 سال یا حداکثر 74 ضربه شلاق است.
بنابراین، جرم افترا در دو حالت قولی و عملی قابل‌بررسی است و مجازات‌های متناسب با هر کدام در قانون مشخص شده است.
شرایط تحقق جرم افترا
جرم افترا زمانی محقق می‌شود که شرایط زیر موجود باشد:
1. انتساب نسبت کذب: افترا به معنای انتساب نسبت و اتهام دروغین به دیگری است. این نسبت باید خلاف واقعیت و کاذب باشد.
2. قصد آسیب رساندن: متهم باید با قصد و نیت آسیب رساندن به شخص مورد افترا، اقدام به افترا کرده باشد.
3. انتشار و اطلاع رسانی: افترا باید به نحوی منتشر و به اطلاع دیگران رسانده شده باشد. صرف داشتن چنین نیتی کافی نیست.
4. تأثیر بر حیثیت و اعتبار: افترا باید به گونه‌ای باشد که بتواند حیثیت و اعتبار شخص را در نظر دیگران خدشه‌دار کند.
مجازات‌های جرم افترا
مجازات‌های اصلی برای جرم افترا در قانون مجازات اسلامی عبارت‌اند از:
1. مجازات حبس:
حبس از 91 روز تا 2 سال
2. مجازات جزای نقدی:
جزای نقدی از 5 میلیون تا 40 میلیون ریال
3. مجازات تعزیری:
تعزیر درجه 6 که شامل محرومیت از حقوق اجتماعی، انفصال از خدمات دولتی و محرومیت از انتخاب شدن یا انتخاب کردن است.
علاوه بر این مجازات‌های اصلی، در برخی موارد مجازات‌های تکمیلی نیز قابل‌اعمال است:
الزام به پرداخت خسارت مادی و معنوی به شاکی
انتشار حکم محکومیت در رسانه‌ها به هزینه متهم
محرومیت از حقوق اجتماعی مانند منع اشتغال در مشاغل دولتی
نوع و میزان مجازات باتوجه‌به شرایط جرم، وضعیت مرتکب و میزان آسیب وارده تعیین می‌شود. قاضی می‌تواند مجازات‌های اصلی را متناسب با شرایط پرونده تعیین کند.
چه عواملی می‌تواند در تشخیص نوع افترا و تعیین مجازات آن نقش داشته باشد؟
در تشخیص نوع افترا و تعیین مجازات آن، عوامل متعددی می‌توانند نقش داشته باشند:
1.نحوه انتشار افترا: آیا افترا به‌صورت شفاهی، از طریق رسانه‌ها، روزنامه‌ها یا سخنرانی های عمومی بوده است؟ افترا قولی به این صورت مشخص می‌شود.
2.اقدامات عملی متهم: آیا متهم، ابزار و وسایل مجرمانه را به‌قصد اتهام‌زنی در محل زندگی، کار یا جیب شخص قرار داده است؟ این مورد افترا عملی محسوب می‌شود.
3.زمان و مکان ارتکاب: زمان و مکان وقوع جرم افترا نیز در تشخیص نوع آن و تعیین مجازات مؤثر است.
4.قصد متهم: آیا متهم با قصد متهم کردن فرد دیگر اقدام به افترا کرده است؟ این عامل بسیار مهم است.
5.مدارک و شواهد: میزان و کیفیت مدارک و شواهد ارائه شده نیز در احراز واقعیت افترا و تعیین نوع آن دخیل است.
در مجموع، دقت در بررسی این عوامل توسط مراجع قضایی می‌تواند منجر به تشخیص صحیح نوع افترا و اعمال مجازات متناسب با آن شود.
چه تفاوت‌هایی بین جرم افترا و جرایم دیگر مانند توهین وجود دارد؟
تفاوت‌های عمده بین جرم افترا و جرایم مشابه مانند توهین به شرح زیر است:
1. نوع اطلاعات منتشره:
افترا: انتشار اطلاعات دروغ و کذب درباره فرد
توهین: انتشار اطلاعات صحیح که موجب تحقیر و توهین به شخص می‌شود
2. قصد و انگیزه:
افترا: قصد تشهیر و آسیب به حیثیت فرد
توهین: هدف اصلی تحقیر و توهین‌کردن به شخص است
3. میزان آسیب و مضرات:
افترا: موجب ضرر و آسیب جدی به اعتبار و حیثیت فرد می‌شود
توهین: ممکن است موجب آسیب کمتری به حیثیت فرد شود
4. عنصر قانونی:
افترا: نقض ماده 697 قانون مجازات اسلامی
توهین: نقض ماده 608 قانون مجازات اسلامی
بنابراین، تفاوت اساسی در نوع اطلاعات منتشره، قصد و انگیزه مرتکب و میزان آسیب ناشی از رفتار است که جرم افترا را از توهین متمایز می‌کند.
ادله اثبات جرم افترا
برای اثبات جرم افترا، ادله و شواهد مختلفی مورد توجه قرار می‌گیرد:
1.اسناد و مدارک مکتوب:
اسناد انتشار افترا مانند مطالب منتشر شده در رسانه‌ها
مکاتبات و مستندات مرتبط با افترا
2.مستندات تصویری و صوتی:
فیلم‌ها، عکس‌ها و ضبط‌های صوتی از اظهارات متهم
ضبط‌های دوربین مداربسته
3.شهادت شهود:
گواهی افراد حاضر در زمان وقوع افترا
اظهارات افرادی که از انتشار افترا مطلع شده‌اند
4.مدارک دیجیتال:
محتوای منتشر شده در فضای مجازی
اطلاعات موجود در تلفن همراه و رایانه متهم
5. قرائن و امارات:
رفتار و اظهارات متهم پیش از وقوع جرم
موقعیت و شرایط وقوع جرم افترا
دادگاه با بررسی و ارزیابی این ادله می‌تواند به اثبات یا رد اتهام افترا دست یابد. البته دادگاه باید به اعتبار و قوت هر دلیل توجه کند.
نحوه تنظیم شکوائیه برای جرم افترا
برای تنظیم شکایت در خصوص جرم افترا، به کمک مشاوره حقوقی رایگان ۲۴ ساعته موارد زیر باید در شکواییه ذکر شوند:
1. مشخصات فردی شاکی:
نام و نام خانوادگی
شماره شناسنامه و کد ملی
آدرس و شماره تماس
2.مشخصات متهم:
نام و نام خانوادگی
شماره شناسنامه و کد ملی (در صورت امکان)
آدرس محل سکونت یا کار (در صورت امکان)
3.موضوع شکایت:
توصیف دقیق محتوای افترا و اینکه چه مطالبی به شاکی نسبت‌داده‌شده است
زمان، مکان و چگونگی انتشار افترا
4.ادله و مستندات:
هرگونه مدرک مکتوب، تصویری یا صوتی که بتواند ادعا را ثابت کند
نام و مشخصات شهود احتمالی
5.خسارات وارده:
شرح دقیق خسارات مادی و معنوی وارده به شاکی
مبالغ خسارت و مستندات آن
6.درخواست‌ها:
درخواست تحقیق و رسیدگی به موضوع
درخواست صدور قرار مجرمیت و محکومیت متهم
درخواست جبران خسارات وارده
شکوائیه باید با امضا و اثر انگشت شاکی تنظیم و به مرجع قضایی تسلیم شود. دقت در تهیه مستندات و ادله قوی بسیار مهم است.
