به گزارش سرویس صنفی و آموزشی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران همواره ابعاد مختلفی داشته‌اند و در حوزه‌های اقتصادی، نظامی و حتی علمی و تحقیقاتی تأثیرگذار بوده‌اند. از زمان شکل‌گیری برنامه هسته‌ای ایران، کشورهای غربی به‌ویژه ایالات متحده، تحریم‌هایی را علیه مراکز علمی و تحقیقاتی ایران اعمال کرده‌اند که بر روند پیشرفت علمی کشور تأثیرگذار بوده است. این مقاله به بررسی این تحریم‌ها، پیامدهای آن‌ها و راهکارهای مقابله با آن‌ها می‌پردازد.
تاریخچه تحریم‌های علمی و تحقیقاتی ایران
تحریم‌های علمی و تحقیقاتی علیه ایران سابقه‌ای طولانی دارند و عمدتاً با ادعای جلوگیری از دستیابی ایران به فناوری‌های دوگانه (مصارف غیرنظامی و نظامی) اعمال شده‌اند. مهم‌ترین مراحل این تحریم‌ها عبارتند از:
تحریم‌های اولیه پس از انقلاب اسلامی: بعد از انقلاب ۱۳۵۷، ایالات متحده همکاری‌های علمی خود با ایران را کاهش داد و بسیاری از قراردادهای دانشگاهی و تحقیقاتی لغو شدند.
تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای: از اوایل دهه ۲۰۰۰، تحریم‌های شدیدی علیه دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران وضع شد. سازمان‌های بین‌المللی مانند اتحادیه اروپا و سازمان ملل نیز محدودیت‌هایی را اعمال کردند.
تحریم‌های اعمال‌شده تحت برجام و پس از خروج آمریکا: توافق هسته‌ای برجام در سال ۲۰۱۵ برخی از این محدودیت‌ها را کاهش داد، اما پس از خروج آمریکا در سال ۲۰۱۸، مجدداً تحریم‌های سنگینی بر مراکز علمی و تحقیقاتی ایران اعمال شد.
مهم‌ترین مصادیق تحریم‌های علمی و تحقیقاتی
تحریم‌های علمی و تحقیقاتی علیه ایران در چندین محور اصلی اعمال شده‌اند:
محدودیت در دسترسی به پایگاه‌های علمی: برخی از ناشران بزرگ بین‌المللی مانند Elsevier و Springer در مقاطعی از پذیرش مقالات پژوهشگران ایرانی خودداری کرده یا محدودیت‌هایی برای دسترسی به مقالات علمی ایجاد کرده‌اند.
محدودیت در همکاری‌های علمی بین‌المللی: دانشگاه‌های ایرانی از شرکت در برخی پروژه‌های تحقیقاتی بین‌المللی محروم شده‌اند و پژوهشگران ایرانی در برخی کنفرانس‌های بین‌المللی با مشکل دریافت ویزا مواجه هستند.
تحریم تجهیزات و فناوری‌های علمی: واردات تجهیزات آزمایشگاهی پیشرفته و نرم‌افزارهای تخصصی مورد نیاز برای تحقیقات علمی تحت تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا قرار گرفته است.
تحریم مراکز دانشگاهی و پژوهشی: برخی دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی ایران به‌دلیل ارتباط احتمالی با صنایع دفاعی و هسته‌ای در لیست تحریم‌ها قرار گرفته‌اند.
پیامدهای تحریم‌های علمی و تحقیقاتی
تحریم‌های علمی تأثیرات گسترده‌ای بر پیشرفت علمی ایران داشته‌اند. برخی از مهم‌ترین پیامدهای این تحریم‌ها عبارتند از:
کاهش همکاری‌های بین‌المللی: کاهش تعاملات علمی با دانشگاه‌های معتبر جهان، منجر به کاهش تبادل اطلاعات و تجارب علمی شده است.
محدودیت در دسترسی به منابع علمی و پژوهشی: عدم امکان استفاده از پایگاه‌های علمی مهم، موجب شده پژوهشگران ایرانی با مشکلاتی در دستیابی به اطلاعات جدید روبه‌رو شوند.
تأخیر در پیشرفت‌های تحقیقاتی: به‌دلیل عدم دسترسی به تجهیزات پیشرفته، انجام برخی تحقیقات در کشور با چالش‌های جدی همراه شده است.
افزایش مهاجرت نخبگان: بسیاری از دانشمندان و پژوهشگران ایرانی به‌دلیل نبود امکانات و فرصت‌های علمی مناسب، به مهاجرت از کشور روی آورده‌اند.
افزایش هزینه‌های تحقیقاتی: تحریم‌ها موجب شده‌اند که ایران برای تأمین تجهیزات علمی موردنیاز، هزینه‌های بسیار بیشتری را از طریق واسطه‌ها متحمل شود.
راهکارهای مقابله با تحریم‌های علمی و تحقیقاتی
علی‌رغم این محدودیت‌ها، ایران راهکارهایی برای کاهش اثرات تحریم‌های علمی اتخاذ کرده است:
توسعه همکاری‌های علمی منطقه‌ای: گسترش تعاملات علمی با کشورهای منطقه و جهان اسلام می‌تواند برخی از خلأهای ارتباطات بین‌المللی را پر کند.
افزایش تولید تجهیزات بومی: سرمایه‌گذاری در تولید داخلی تجهیزات آزمایشگاهی و فناوری‌های نوین می‌تواند وابستگی ایران به واردات را کاهش دهد.
ایجاد پایگاه‌های علمی داخلی: توسعه پایگاه‌های علمی داخلی برای دسترسی آزاد به مقالات و پژوهش‌های علمی می‌تواند نیاز پژوهشگران را تا حدی برطرف کند.
استفاده از ظرفیت‌های علمی نخبگان خارج از کشور: ایجاد ارتباط با دانشمندان ایرانی مقیم خارج و استفاده از دانش و تجربیات آن‌ها می‌تواند به پیشرفت علمی کشور کمک کند.
دیپلماسی علمی: تلاش برای کاهش محدودیت‌های علمی از طریق مذاکره با نهادهای بین‌المللی و کشورهایی که سیاست‌های منعطف‌تری نسبت به ایران دارند.
فرجام سخن
تحریم‌های علمی و تحقیقاتی علیه ایران چالش‌های جدی برای پیشرفت علمی کشور ایجاد کرده‌اند. با این حال، از طریق سیاست‌گذاری مناسب، توسعه فناوری‌های داخلی و گسترش همکاری‌های علمی با کشورهای غیرغربی، می‌توان این چالش‌ها را مدیریت کرد. ایران با تکیه بر ظرفیت‌های داخلی و نخبگان خود، همچنان می‌تواند در مسیر پیشرفت علمی گام بردارد و تحریم‌ها را به فرصتی برای تقویت استقلال علمی تبدیل کند.
