نقش تولوئن در عطرسازی؛ ترکیبی بحث‌برانگیز با کاربرد حیاتی در دنیای رایحه‌ها

به گزارش «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ اولین‌بار که متوجه شدم تولوئن مرک در ترکیب بعضی از عطرهای تجاری هست، شگفت‌زده شدم. چون تا قبلش تصورم این بود که عطرها فقط از روغن‌های طبیعی و الکل تهیه می‌شن. اما در پروژه‌ای که با یک تیم تحقیقاتی روی ترکیبات شیمیایی عطرهای ارزان‌قیمت بازار کار می‌کردیم، حضور تولوئن توی لیست ترکیبات یه عطر پرطرفدار باعث شد موضوع رو جدی‌تر بررسی کنیم. اینجا قراره با تکیه بر تجربه میدانی، داده‌های علمی و منابع معتبر، نگاه دقیقی بندازیم به اینکه تولوئن چیه، چرا توی عطر استفاده می‌شه، و آیا اصلاً استفاده ازش منطقیه یا نه.

تولوئن چیست و چرا در عطرسازی به‌کار می‌رود؟

تولوئن (Toluene) یک ترکیب آروماتیک از خانواده هیدروکربن‌هاست که از مشتقات نفت خام به دست میاد. فرمول شیمیاییش C₇H₈ هست و ساختارش مشابه بنزن اما با یک گروه متیل بیشتره. مهم‌ترین ویژگی‌هاش شامل قدرت حل‌کنندگی بالا، فراریت مناسب و بوی خاص آروماتیکه.

به گفته PubChem در پروفایل علمی تولوئن، این ماده در صنایع رنگ‌سازی، تولید جوهر، مواد شوینده، و البته عطرسازی استفاده می‌شه.
منبع: PubChem - Toluene

در عطرسازی، تولوئن معمولاً برای رقیق‌کردن روغن‌های اسانسی و تثبیت رایحه در برخی فرمول‌های خاص کاربرد داره. به‌ویژه در محصولاتی که باید سریع تبخیر بشن و حس "فِرِش" بودن ایجاد کنن.

تولوئن؛ راه‌حل ارزان یا خطر بالقوه؟

در بررسی نمونه‌هایی از عطرهای ارزان‌قیمت موجود در بازار، متوجه شدیم که برندهایی که از تولوئن استفاده می‌کنن معمولاً تلاش می‌کنن با کم‌کردن هزینه ترکیبات پایه، قیمت نهایی محصول رو کاهش بدن. اما این صرفه‌جویی همیشه هوشمندانه نیست.

Scientific American در مقاله‌ای هشدار داده که قرارگیری مکرر در معرض تولوئن ممکنه باعث تحریک چشم و پوست، آسیب سیستم عصبی مرکزی، و در مواردی، اختلالات تنفسی بشه.
منبع: Scientific American - Toxic Ingredients in Perfumes

آیا همه عطرها حاوی تولوئن هستند؟

نه لزوماً. برندهای معتبر و عطرهای نیش (niche) که روی ترکیبات طبیعی و سلامت مصرف‌کننده تمرکز دارن، معمولاً از تولوئن یا ترکیبات مشابه استفاده نمی‌کنن. حتی بسیاری از تولیدکنندگان اروپایی تحت قوانین REACH اتحادیه اروپا، موظف هستن میزان استفاده از چنین ترکیباتی رو به حداقل برسونن یا حذف کنن.

بر اساس گزارش European Chemicals Agency (ECHA)، استفاده از تولوئن در محصولات مصرفی دارای محدودیت‌هایی شده، به‌ویژه برای کالاهایی که تماس مستقیم با پوست دارن.
منبع: ECHA - Toluene Restrictions

تجربه شخصی با عطری حاوی تولوئن

در یکی از تست‌هایی که روی عطری با برند شبه‌فرانسوی انجام دادیم، بعد از چند بار استفاده، متوجه سوزش جزئی روی پوست و خشکی در ناحیه گردن شدم. وقتی با GC-MS ترکیبات عطر رو آنالیز کردیم، یکی از مواد غالب، تولوئن بود. نتیجه‌گیری من این بود که استفاده بلندمدت از چنین عطری برای پوست‌های حساس می‌تونه واقعاً مشکل‌ساز باشه.

جایگزین‌های ایمن برای تولوئن در عطرسازی

برندهایی که روی ایمنی و کیفیت تمرکز دارن، معمولاً از حلال‌هایی مثل الکل‌های طبیعی (اتانول گرید آرایشی) یا ترکیبات زیست‌تجزیه‌پذیر مثل ایزوپروپیل میریستات استفاده می‌کنن. این ترکیبات نه‌تنها بوی بدی ندارن، بلکه پایداری رایحه رو هم حفظ می‌کنن، بدون آسیب به سلامت مصرف‌کننده.

چطور بفهمیم عطری حاوی تولوئن هست؟

• بررسی لیست ترکیبات (Ingredients): اگر در لیست کلمه "Toluene" یا "Methylbenzene" دیدید، بدونید که این ترکیب توی فرمول هست.
• خرید از برندهای شفاف: برندهایی که ترکیبات‌شون رو به‌صورت شفاف منتشر می‌کنن، معمولاً ایمن‌تر هستن.
• واکنش پوست: اگر بعد از استفاده سوزش، خارش یا خشکی پوست داشتید، احتمال وجود ترکیبات تحریک‌کننده مثل تولوئن زیاده.

سوالات متداول درباره تولوئن در عطرسازی

آیا استفاده از تولوئن در عطر غیرقانونی است؟
در بسیاری از کشورها محدود شده ولی کاملاً غیرقانونی نیست؛ میزان استفاده و نوع محصول مهم است.

آیا تولوئن بوی خاصی دارد؟
بله، بوی نسبتاً شیرین و تند دارد که در برخی عطرها قابل تشخیص است، ولی معمولاً با سایر ترکیبات پوشانده می‌شود.

چرا برخی تولیدکنندگان هنوز از آن استفاده می‌کنند؟
به‌خاطر قیمت پایین و خواص حل‌کنندگی مناسب؛ به‌ویژه در عطرهای ارزان یا تولید انبوه.