به گزارش سرویس صنفی و آموزشی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ در سال‌های اخیر، رشد مؤسسات پایان‌نامه‌فروشی به یکی از چالش‌های جدی نظام آموزش عالی ایران تبدیل شده است. این مؤسسات با تبلیغات گسترده در فضای مجازی و محیط‌های دانشگاهی، به فروش پایان‌نامه، مقاله و حتی رساله دکتری می‌پردازند و با تضعیف اخلاق علمی و پژوهشی، بنیان‌های دانشگاهی کشور را دچار خدشه می‌کنند. ادامه این روند می‌تواند به کاهش اعتبار مدارک دانشگاهی، افت کیفیت علمی و افزایش تقلب در سطح تحصیلات تکمیلی منجر شود. از این رو، شناسایی و اجرای راهکارهای مؤثر برای مقابله با این پدیده، ضرورتی انکارناپذیر است.
۱. اصلاح ساختار آموزشی و پژوهشی دانشگاه‌ها
یکی از عوامل زمینه‌ساز رشد پایان‌نامه‌فروشی، عدم جذابیت و کارایی کافی نظام آموزشی و پژوهشی دانشگاه‌هاست. در بسیاری از موارد، دانشجویان به دلیل ضعف در آموزش روش تحقیق، ناتوانی در انتخاب موضوع مناسب، و نبود راهنمایی مؤثر از سوی اساتید، دچار سردرگمی شده و به سوی مؤسسات پایان‌نامه‌فروشی سوق پیدا می‌کنند. برای مقابله با این مسئله، لازم است:
دوره‌های منسجم روش تحقیق و نگارش علمی برگزار شود.
استادان راهنما با تعهد و دلسوزی بیشتری دانشجویان را در فرآیند پژوهش همراهی کنند.
حمایت‌های پژوهشی و مالی از دانشجویان افزایش یابد تا انگیزه انجام پایان‌نامه تقویت شود.
۲. افزایش نظارت و برخورد قانونی با مؤسسات متخلف
بسیاری از مؤسسات پایان‌نامه‌فروشی به صورت علنی در فضای مجازی فعالیت می‌کنند و با تبلیغات فریبنده، دانشجویان را جذب می‌کنند. در حالی که قوانین مقابله با تقلب علمی وجود دارد، نبود نظارت کافی و برخورد قاطع سبب گسترش این پدیده شده است. راهکارهای عملی در این حوزه عبارتند از:
تصویب و اجرای قوانین جامع‌تر در برخورد با فروشندگان و خریداران پایان‌نامه.
ایجاد شعب تخصصی در دادسراها برای رسیدگی به تخلفات علمی.
همکاری وزارت علوم با پلیس فتا برای شناسایی، فیلتر و پیگرد قانونی وب‌سایت‌ها و صفحات شبکه‌های اجتماعی مرتبط با پایان‌نامه‌فروشی.
۳. فرهنگ‌سازی و تقویت اخلاق علمی
مبارزه با پایان‌نامه‌فروشی تنها از طریق اقدامات قانونی کافی نیست، بلکه نیاز به اصلاح نگرش عمومی نسبت به علم و مدرک دارد. باید فضایی ایجاد شود که در آن صداقت علمی ارزشمندتر از صرفاً داشتن مدرک تلقی شود. در این راستا:
آموزش اخلاق پژوهشی از ابتدای تحصیل در دانشگاه‌ها نهادینه شود.
دانشگاه‌ها با برگزاری کارگاه‌ها و نشست‌های تخصصی، اهمیت صداقت در پژوهش را تبیین کنند.
رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی برای ترویج ارزش‌های اخلاقی در علم و پژوهش بسیج شوند.
۴. شفاف‌سازی و مستندسازی فرایند پایان‌نامه‌نویسی
یکی دیگر از راهکارهای مهم، مستندسازی دقیق فرایند انجام پایان‌نامه و الزام به ارائه گزارش‌های پیشرفت دوره‌ای است. این شفاف‌سازی موجب می‌شود که نقش واقعی دانشجو در انجام پایان‌نامه مشخص شده و از واگذاری کامل پروژه به افراد ثالث جلوگیری شود. پیشنهادات عملی در این زمینه عبارتند از:
ارائه گزارش‌های مرحله‌ای در طول ترم و ارزیابی مستمر پیشرفت کار پژوهشی.
ثبت زمان‌بندی جلسات مشاوره با استاد راهنما در سامانه‌های دانشگاهی.
الزام به ارائه فایل‌های خام داده‌ها، مصاحبه‌ها و نتایج اولیه برای بررسی صحت انجام کار.
۵. توسعه سامانه‌های مشابه‌یاب و نرم‌افزارهای ضد تقلب
پیشرفت فناوری این امکان را فراهم کرده تا با بهره‌گیری از سامانه‌های مشابه‌یاب و نرم‌افزارهای تشخیص تقلب، پایان‌نامه‌های تکراری یا خریداری‌شده شناسایی شوند. در این راستا:
دانشگاه‌ها باید ملزم به استفاده از سامانه‌های مشابه‌یاب مانند همیاب، ایرانداک یا نرم‌افزارهای مشابه باشند.
پایان‌نامه‌ها باید قبل از دفاع، از نظر اصالت محتوا و درصد شباهت با دیگر آثار علمی بررسی شوند.
داده‌های پایان‌نامه‌ها در بانک‌های اطلاعاتی متمرکز ثبت و قابل جست‌وجو باشد.
۶. ایجاد انگیزه برای پژوهش اصیل و کاربردی
یکی از دلایل اصلی گرایش دانشجویان به خرید پایان‌نامه، بی‌معنا بودن بسیاری از پژوهش‌ها از نظر کاربردی است. اگر دانشجو احساس کند پژوهش او اثربخش و مفید است، انگیزه بیشتری برای انجام شخصی آن خواهد داشت. راهکارهای پیشنهادی:
ارتباط نزدیک‌تر دانشگاه‌ها با صنعت و جامعه برای تعریف پروژه‌های واقعی و نیازمحور.
اختصاص حمایت مالی به پروژه‌های دارای کاربرد مشخص و قابل بهره‌برداری.
معرفی و تجلیل از پژوهش‌های برتر دانشجویی با قابلیت حل مسئله.
۷. بازنگری در ارزیابی دانشجو در مقطع تحصیلات تکمیلی
نظام ارزیابی دانشجو در بسیاری از دانشگاه‌ها صرفاً بر اساس نگارش پایان‌نامه و دفاع از آن است. این امر سبب می‌شود کسانی که پایان‌نامه خریداری کرده‌اند نیز با نمره بالا فارغ‌التحصیل شوند. برای رفع این مشکل:
تنوع‌بخشی به معیارهای ارزیابی دانشجو مانند مقالات، کار عملی، پروژه‌های کلاسی.
برگزاری آزمون جامع شفاهی و کتبی برای سنجش واقعی دانش و توانایی پژوهشی.
حضور داورهای مستقل و بی‌طرف در جلسات دفاع برای بررسی محتوای پایان‌نامه.
فرجام سخن
مبارزه با پدیده پایان‌نامه‌فروشی نیازمند رویکردی همه‌جانبه و چندسطحی است. صرفاً با ممنوعیت یا تهدید نمی‌توان این مشکل ریشه‌دار را حل کرد. باید هم‌زمان با اصلاح ساختار دانشگاهی، تقویت آموزش و پژوهش، برخورد قانونی با متخلفان، و فرهنگ‌سازی گسترده، زمینه‌ای فراهم کرد تا دانشجویان با انگیزه و توان علمی بالا، به انجام پژوهش اصیل و مستقل ترغیب شوند. تحقق این امر تنها با همکاری میان دانشگاه‌ها، وزارت علوم، قوه قضاییه، رسانه‌ها و خود دانشجویان ممکن خواهد بود.
گزارش از عرفان عباسی
