به گزارش سرویس صنفی و آموزشی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ در عصر حاضر که دانش و فناوری به موتور محرک توسعهیافتگی کشورها تبدیل شده، برنامهریزی راهبردی در حوزه علم و فناوری به امری ضروری بدل گشته است. جمهوری اسلامی ایران، با درک این نیاز اساسی، اقدام به تدوین و تصویب «نقشه جامع علمی کشور» کرده است؛ سندی بالادستی که جهتگیری کلان علمی کشور را مشخص میکند و به عنوان نقشه راه توسعه علمی، پژوهشی و فناوری ایران عمل مینماید. این مقاله با هدف بررسی جایگاه، اهداف، چالشها و دستاوردهای نقشه جامع علمی کشور تدوین شده است.
تعریف و ماهیت نقشه جامع علمی کشور
نقشه جامع علمی کشور، سندی راهبردی است که چارچوب کلی سیاستگذاری، برنامهریزی، هدایت و ارزیابی نظام علم، فناوری و نوآوری ایران را ترسیم میکند. این نقشه در سال ۱۳۸۹ توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب و به عنوان سند بالادستی دستگاههای اجرایی مرتبط با آموزش عالی، پژوهش، فناوری و نوآوری ابلاغ شد.
نقشه جامع علمی کشور مبتنی بر اصول راهبردی از جمله تولید علم بومی، توسعه مرجعیت علمی، عدالت آموزشی، فناوریهای پیشرفته، و ارتباط نظاممند دانشگاه با صنعت و جامعه تدوین شده است. این سند نهتنها به ارتقاء جایگاه علمی ایران در سطح منطقه و جهان میاندیشد، بلکه ناظر به حل مسائل اساسی کشور از طریق تولید دانش و فناوری نیز هست.
اهداف کلان نقشه جامع علمی کشور
نقشه جامع علمی کشور اهداف متعددی را دنبال میکند که از جمله مهمترین آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
کسب مرجعیت علمی در جهان اسلام و ارتقاء جایگاه علمی ایران در سطح بینالمللی
افزایش سهم علم و فناوری در اقتصاد ملی و توسعه پایدار
ایجاد پیوند مؤثر بین دانشگاه، صنعت و جامعه
توسعه عدالت آموزشی و ارتقاء کیفیت در نظام آموزش عالی کشور
توسعه علوم انسانی اسلامی و تقویت هویت علمی بومی
افزایش تعداد مقالات علمی، ثبت اختراعات، و تجاریسازی دستاوردهای پژوهشی
محورهای اصلی نقشه جامع علمی
نقشه جامع علمی کشور در قالب چند محور اصلی طراحی شده که هر یک از آنها زیرمجموعههایی را شامل میشود:
آموزش عالی: ساماندهی مراکز آموزش عالی، ارتقاء کیفیت آموزشی، توسعه تحصیلات تکمیلی
پژوهش و فناوری: توسعه زیرساختهای پژوهشی، حمایت از تحقیق و توسعه (R&D)، ایجاد قطبهای علمی
علوم انسانی: تحول در علوم انسانی با رویکرد اسلامی و بومیسازی دانشهای انسانی
اقتصاد دانشبنیان: حمایت از شرکتهای دانشبنیان، تجاریسازی فناوری، توسعه بازار فناوری
نوآوری و کارآفرینی: تقویت فرهنگ نوآوری، حمایت از استارتاپها و کارآفرینان دانشگاهی
سنجش و ارزیابی: طراحی شاخصهای ارزیابی پیشرفت علمی و فناوری در کشور
دستگاههای مسئول اجرای نقشه
شورای عالی انقلاب فرهنگی نهاد سیاستگذار و ناظر عالی بر اجرای نقشه است. اما اجرای این سند برعهده نهادهایی نظیر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، بنیاد ملی نخبگان و دانشگاهها و مراکز پژوهشی کشور گذاشته شده است.
دستاوردهای نقشه جامع علمی کشور
از زمان تصویب نقشه تاکنون، برخی پیشرفتها و موفقیتهای قابل توجه در حوزه علم و فناوری مشاهده شده که میتوان آنها را بهنوعی نتایج مستقیم یا غیرمستقیم اجرای این سند دانست:
افزایش تولید علم: ایران به یکی از کشورهای پیشتاز منطقه در تولید مقالات علمی ISI تبدیل شده است.
رشد شرکتهای دانشبنیان: با حمایتهای قانونی و مالی، تعداد شرکتهای دانشبنیان رشد چشمگیری یافته و در اقتصاد کشور نقشآفرین شدهاند.
توسعه فناوریهای نوین: ایران توانسته در حوزههایی مانند نانو فناوری، زیستفناوری، انرژیهای نو، و فناوری اطلاعات پیشرفتهایی قابلتوجه کسب کند.
توسعه زیرساختهای پژوهشی: آزمایشگاههای مرجع، پارکهای علم و فناوری، و مراکز رشد در سراسر کشور گسترش یافتهاند.
تقویت تعامل دانشگاه و صنعت: برنامههایی چون پژوهشهای تقاضامحور و دورههای مشترک با صنایع، در برخی دانشگاهها اجرا شدهاند.
چالشها و موانع اجرای نقشه جامع علمی کشور
با وجود پیشرفتهای انجامشده، اجرای کامل و مؤثر نقشه جامع علمی با چالشهایی نیز مواجه بوده است:
عدم انسجام بین دستگاهها: گاه شاهد موازیکاری، تداخل وظایف یا نبود هماهنگی مؤثر میان نهادهای مسئول هستیم.
ضعف در نظام ارزیابی و پایش: یکی از مشکلات اساسی، نبود شاخصهای دقیق و مکانیزم مؤثر برای پایش پیشرفتهاست.
محدودیت بودجه و منابع مالی: کاهش بودجههای پژوهشی در سالهای اخیر، بسیاری از برنامههای علمی را با کندی یا توقف مواجه کرده است.
فاصله دانشگاه با صنعت: با وجود تأکید زیاد در سند، همچنان پیوند واقعی و مؤثر میان دانشگاهها و بخش تولیدی ضعیف است.
مهاجرت نخبگان: عدم توجه کافی به مطالبات و شرایط نخبگان علمی کشور، موجب افزایش نرخ مهاجرت آنها شده است.
راهکارهایی برای تقویت اجرای نقشه
برای تحقق اهداف نقشه جامع علمی کشور، پیشنهادهای زیر میتواند راهگشا باشد:
تخصیص پایدار منابع مالی برای پژوهش و فناوری
تقویت نظام ارزیابی عملکرد علمی در سطح ملی
همافزایی بین دستگاههای متولی علم و فناوری
تدوین برنامههای عملیاتی دقیق برای هر دستگاه ذیل نقشه جامع
ایجاد مشوقهای موثر برای نخبگان جهت ماندگاری در کشور
توسعه مهارتهای فناورانه و کارآفرینانه در آموزش عالی
فرجام سخن
نقشه جامع علمی کشور به عنوان سند بالادستی توسعه علم و فناوری، چشمانداز روشنی برای آینده علمی ایران ترسیم کرده است. با بهرهگیری از ظرفیتهای علمی موجود و رفع موانع اجرایی، این سند میتواند بستری مناسب برای حرکت به سوی اقتصاد دانشبنیان، خودکفایی علمی، و مرجعیت جهانی فراهم آورد. آینده علم در ایران، در گروی التزام عملی نهادها به این نقشه و همافزایی میان سیاستگذاران، نخبگان و جامعه دانشگاهی است.
گزارش از عرفان عباسی
