خردورزی در نظام مردمسالاری دینی
اما سخن ما در این نوشته دربارهی ارزشمندی خردورزی و آثار آن نیست، بلکه در پی آن هستیم که جایگاه خردورزی را در حوزههای مختلف نظام «مردمسالاری دینی» مشخص و معین کنیم. از این رو مسألهی ما در این یادداشت عبارت از این است که در نظام «مردمسالاری دینی»، «خردورزان و خردورزی» چه جایگاهی دارند؟
برای پاسخ به این سؤال، موضوعات مورد تفکر را به دو حوزه تقسیمبندی میکنیم: موضوعاتی که در حیطهی اختیارات و وظایف رهبری هستند؛ حوزهها و موضوعاتی که «صرفاً» در حیطهی وظایف و اختیارات ایشان نیستند.
ضرورت حضور متفکران در مورد دوم، به قدری بدیهی است که نیاز به توضیح ندارد ولذا مسألهی این یادداشت نیست، اما چرایی و چگونگی حضور متفکران در مواردی که در حیطهی اختیارات و وظایف رهبریِ نظام است، موضوعی است که در این یادداشت به آن میپردازیم و دلیل آن نیز وجود برخی افراطها و تفریطها در این خصوص است. مثلا سیاستگذاریهای کلان و جهتگیریهای کلی نظام بر عهدهی ولیّ فقیه و مقام رهبری است،۴ ولی در این باره چند پرسش پیش میآید:
خردورزان چگونه میتوانند در این حوزهها نقشآفرینی کنند؟
آیا اساساً پیش از اینکه رهبری در این موارد اعلام نظر کرده باشند، خردورزان و نخبگان جامعه میتوانند تفکر کنند و محصول تفکراتشان را به جامعه عرضه دارند و در جهتگیریهای آن مؤثر باشند؟
آیا پس از اعلام سیاستهای کلی و ترسیم جهتگیری کلی نظام از سوی رهبری، اندیشمندان میتوانند دربارهی موارد ابلاغشده بیندیشند و اعلام نظر کنند؟
اگر نتیجهی تفکرات این اندیشمندان با فرامین رهبری مخالف بود چه؟ چگونه باید عمل کنند؟
وظایف اندیشمندان نسبت به اجراییشدن فرامین و موارد ابلاغی از سوی رهبری چیست؟
دیدگاههای گوناگون پیرامون نسبت تفکر و تبعیت
- گروهی معتقدند در همهی موارد مهم باید منتظر ماند که ابتدا رهبر مقصد و مسیر را نشان دهند تا پس از آن، همه حرکتهای خود را مطابق با آن سیاستها تنظیم کنند. وقتی رهبری در موردی اعلام نظر کردند، خردورزی پیرامون آنچه ایشان فرمودهاند، غلط و با «ولایتپذیری» ناسازگار است. این عده معتقدند همه چیز را تنها باید در فرمایشها و تدابیر رهبری جستوجو کرد.
- گروهی دیگر بر این باورند که هرگونه ورود فکری به حیطهی اختیارات و وظایف رهبری روا و سنجیده و حتی به چالش کشیدن نظرات ایشان نیز در هر حالتی درست است. این گروه برای این امر حدّ و مرزی قائل نیستند و آن را لازمهی آزاداندیشی میدانند.
واقعیت این است که هر دو رویکرد فوق در جانب افراط و تفریط قرار دارد، و متأسفانه فضا را بر خردورزان بصیر تنگ میکند.
به گونهای که حتی مشاهده میشود دعوتهای پیدرپی رهبر معظم انقلاب از متفکران برای ورود در میدان آزاداندیشی چندان با اقبال آنان مواجه نشده یا آنطور که باید، ثمربخش نبوده است. از این رو لازم است نسبتِ میان «ولایتپذیری» و «خردورزی» را بهخوبی تبیین نمود.
در این راستا، خردورزی و تفکّر خردمندان جامعه را در نسبت با موارد مرتبط با حیطهی اختیارات و وظایف رهبری به سه دسته تقسیم میکنیم. دستهی نخست را «تفکرات خلاقانه و پیشرو»، دستهی دوم را «تفکرات نقادانه» و دستهی سوم را «تفکرات اجرایی و عملیاتی» در راستای محققساختن فرامین رهبری نامگذاری میکنیم. در ذیل، به توضیح نسبت این موارد با ولایتپذیری میپردازیم:
۱. خردورزی خلّاقانه
این نوع تفکر در نظام مردمسالاری دینی نه با جایگاه رهبری منافاتی دارد و نه با ولایتپذیری ناسازگار است. حتی شرط لازم پیشرفت همهجانبهی کشور نیز همین نوع تفکر است، زیرا مردمسالاری دینی نظامی مبتنی بر عقلانیت است و جایگاه رهبری نیز در این نظام، جایگاه تعقل، تدبر و تصمیمگیری است. رهبری نیز جز بر طریق تعقل و تدبر صحیح عمل نمیکند. از این رو نتایج این تفکرات برای ایشان و دیگر ارکان نظام بسیار کمککننده خواهد بود، زیرا در نظام اسلامی، مقام رهبری و دیگر مدیران نظام -با همهی شایستگیهای علمی و اخلاقی- از اندیشهها و ایدههای نوین خردورزان پیشرو بینیاز نیستد.
اساساً رهبری در اسلام بر «اصل رجوع به خُبره» و بهرهگیری از اندیشههای خردورزان پایهریزی شده است.۵ رسول گرامی اسلام صلواتاللهعلیهوآله که از عصمت در اندیشه و عمل برخوردار است، مأمور میشود تا پیش از تصمیمگیری مشورت نماید. خدای متعال خطاب به فرستادهاش محمّد مصطفی صلواتاللهعلیهوآله میفرماید: «در کارها با آنها مشورت کن و رأى و نظر آنها را بخواه، اما هنگامى که تصمیم گرفتى، بر خدا توکل کن، زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد.»۶
البته همهی اینها نیز در صورتی محقق میشود که تفکرها در بستر واقعی آزاداندیشی و بهدور از هرگونه تعصب و در چهارچوبهای اساسی حاکمیت که مهمترین آنها اسلام و قانون اساسی است، صورت گیرند. در این صورت است که نتایج چنین فکرهایی جز پیشرفت و کمک به رهبری نخواهد بود.۷
استفاده از مشاوران متخصص در حوزههای گوناگون نظامی، فرهنگی، بینالمل و ...، استفاده از نظرات مشورتی مجمع تشخیص مصلحت نظام، استفاده از نظرات اساتید و کارشناسان در ابتدای دیدارهای رسمی، برگزاری جلسات هفتگی دستهجمعی دوشنبهها با اقشار و اصناف گوناگون -که معمولاً خبر این دیدارها عمومی نمیشود- از جمله مصادیق استفادهی رهبری از نظرات این افراد است.
همچنین یکی دیگر از اقدامات مبتکرانهی رهبر معظم انقلاب در استفاده از این نظرات، راهاندازی سلسله نشستهایی با عنوان «نشست اندیشههای راهبردی» است تا بدون واسطه و در یک مواجههی مستقیم، نظرات اندیشمندان ساحتهای مختلف علمی را استماع کنند.۸ البته نیازهای فراگیر اندیشهای کشور ایجاب میکند که اینگونه جلسات، به روند جاری فضای فکری جامعهی علمی کشور تبدیل شود و متداول گردد.
۲. خردورزی نقّادانه
اما خردورزی نقّادانه بر حسب اینکه چه چیزی را مورد مطالعهی انتقادی قرار میدهد، وضعیتهای متفاوتی دارد که مختصراً به انواع آن اشاره میکنیم:
الف. خردورزی نقّادانه پیرامون نظریههای کارشناسی رهبری
«هیچ نظر کارشناسیای که مخالف با نظر این حقیر باشد، مخالفت با ولایت نیست؛ دیگر از این واضحتر!؟ نظر کارشناسی، نظر کارشناسی است. کار کارشناسی، کار علمی، کار دقیق به هر نتیجهای که برسد، آن نتیجه برای کسی که آن کار علمی را قبول دارد، معتبر است؛ به هیچ وجه مخالفت با ولایت فقیه و نظام هم نیست. البته گاهی اوقات میشود که این حقیر خودش در یک زمینهای کارشناس است؛ بالاخره ما هم در یک بخشهایی یک مختصر کارشناسیای داریم؛ این نظر کارشناسی ممکن است در مقابل یک نظر کارشناسی دیگر قرار بگیرد؛ خیلی خوب، دو تا نظر است دیگر؛ کسانی که میخواهند انتخاب کنند، انتخاب کنند. در زمینههای فرهنگی، در زمینههای آموزشی -در بخشهای مخصوصی- بالاخره ما یک مختصری سررشته داریم، یک قدری کار کردهایم؛ این میشود نظر کارشناسی. به هر حال هیچگاه اعلام نظر کارشناسی و نظر علمی، معارضه و مبارزه و مخالفت و اعلام جدایی از رهبری و ولایت و این حرفها به حساب نمیآید و نباید بیاید.»۹
رهبر انقلاب همچنین در خصوص طرح نظریات کارشناسی مخالف با نظریات رهبری فرمودهاند: «این سؤال که اگر نتیجهی تحقیقات ما با نظر رهبری مخالف درآمد، چه کار کنیم؟ اینها به نظر من سؤالات خیلی اصولی و منطقی نیست. شما مأمور به پژوهشید. شما مأمورید به این که فکر و کار کنید، نتیجه بهدست آورید و آن نتیجهی شما را رهبری و غیر رهبری به عنوان دستاوردهای علمی بگیرند و بر اساس آن برای کشور برنامهریزی کنند.»۱۰
ب. خردورزی نقّادانه پیرامون تصمیمهای مدیریتی مقام رهبری
در این صورت، دیگر اشخاص حقیقی یا حقوقی نیز به طور اولی حق قانونشکنی ندارند.
خصوصیت حقوقی و لازمالاجرای تصمیمهای مدیریتی مقام رهبری مانع از آن نیست که مورد نقد قرار گیرد و ناقد به قانونشکنی متّهم نمیشود، زیرا «نقد» مفهومی متمایز از «نقض» است. میتوان ناقد هر قانونی بود و در عین حال، تا زمانی که قانون مورد نظر اصلاح نشود، نقض آن بر هیچکس روا نیست. مبنای «قابل نقد بودن تصمیمهای مدیریتی» آن است که در مسائل اجتماعی گاهی بیش از یک راه حل وجود دارد و ممکن است بعضی از آنها بر بعضی دیگر از نظر تأمین مصالح ملّی رجحان داشته باشد. مثلا میتوان اشاره کرد به سیاستهای کلی جمعیت که اخیراً ابلاغ و جایگزین سیاست کنترل جمعیت شد.۱۲ رویکرد کلی این ابلاغیه بر اساس آنچه در بند نخست آن آمده، «ارتقاء، پویایی، بالندگی و جوانی جمعیت با افزایش نرخ باروری به بیش از سطح جانشینی» است.
۳.خردورزیهای اجرایی و عملیاتی
رهبر معظم انقلاب خطاب به گروهی از اندیشمندان حوزهی علمیه فرمودهاند: «از شما و همفکرانتان در حوزه و دانشگاه مىخواهم که این ایدهها را تا لحظهی عملى شدن و ثمر دادن -هرچند درازمدت- تعقیب کنید؛ نه مأیوس و نه شتابزده، اما باید این راه را که راه شکوفایى و خلاقیت است، به هر قیمت پیمود.»۱۴
به این ترتیب، نظام مردمسالاری دینی فینفسه با استبداد فکری هیچ نسبتی ندارد و خردورزان و اندیشمندان جامعه در آن جایگاه مشخصی دارند. آنان در مسائل کلان جامعه و در مراحل مختلف آن نقشآفرین هستند: برخی مراحل مربوط به پیش از قاعدهسازی و تصمیمگیری است. در این مرحله آنان به خلاقیت و نوآوری رو میآورند و محصول تلاشهای علمی و اندیشههای نوین آنان در فرایند قاعدهسازی و تصمیمسازی منشأ اثر است. در مراحلی دیگر، آنان از طریق مواجههی انتقادی با نظریات و سیاستهای راهبردی، به تصحیح و روزآمدسازی آنها کمک میکنند. همچنین با صرف همت فکری خود در راستای اجرای تصمیمات کلان رهبری، به بالندگی جامعه یاری میرسانند.
۱. به عنوان نمونه بنگرید به سورهی مبارکهی آل عمران، آیهی ۹۱ «الَّذینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ».
۲. «لَا عِبَادَةَ کَالتَّفَکُّر»؛ کلینی، الکافی، ج ۸، ص ۲۰.
۳. «لَا عِلْمَ کَالتَّفَکُّرِ»؛ مجلسی، بحار الانوار، ج ۱، ص ۱۷۹؛ ابن ابیالحدید معتزلی، شرح نهجالبلاغة، ج ۱۸، ص ۲۷۶.
۴. بند یکم اصل یکصد و ده قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
۵. ناصر مکارم شیرازی، بحوث فقهیّة هامة (انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام، قم - ایران، اول، ۱۴۲۲)، ص۴۹۶.
۶. «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلینَ»؛ آل عمران: ۱۵۹.
۷. رهبر معظم انقلاب در پاسخ به نامهی جمعی از دانشآموختگان و پژوهشگران حوزهی علمیهی قم (۱۶/۱۱/۱۳۸۱) میفرمایند: «من عمیقاً متأسفم که برخى میان مرداب سکوت و جمود با گرداب هرزهگویى و کفرگویى، طریق سومى نمىشناسند و گمان مىکنند که براى پرهیز از هر یک از این دو، باید به دام دیگرى افتاد. حال آن که انقلاب اسلامى آمد تا هم فرهنگ خفقان و سرجنبانیدن و جمود و هم فرهنگ آزادى بىمهار و خودخواهانه غربى را نقد و اصلاح کند و فضایى بسازد که در آن، آزادى بیان، مقید به منطق و اخلاق و حقوق معنوى و مادى دیگران و نه به هیچ چیز دیگرى، تبدیل به فرهنگ اجتماعى و حکومتى گردد و حریت و تعادل و عقلانیت و انصاف، سکهی رائج شود تا همهی اندیشهها در همهی حوزهها فعال و برانگیخته گردند و زاد و ولد فرهنگى که به تعبیر روایات پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهوآله) و اهل بیت ایشان (علیهمالسّلام)، محصول تضارب آراء و عقول است، عادت ثانوى نخبگان و اندیشهوران گردد.»
۸. تا کنون چهار نشست از این مجموعهی نشستها در حضور رهبر معظم انقلاب با عناوین «الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت»، «عدالت»، «زن و خانواده»، و «آزادی» برگزار شده است و برای برگزاری نشست پنجم با عنوان «نظام مردمسالاری دینی» فراخوان داده شده است.
۹. بیانات رهبر انقلاب در دیدار با اساتید و دانشجویان، ۱۶/۵/۱۳۹۱.
۱۰. بیانات رهبر در دیدار اساتید، دانشجویان و کارکنان دانشگاه امام صادقعلیهالسلام، ۲۹/۱۰/۱۳۸۴.
۱۱. همان.
۱۲. سیاستهای کلی جمعیت را رهبر معظم انقلاب در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۳ ابلاغ کردهاند.
۱۳. بیانات در دیدار دانشجویان نخبه و نفرات برتر کنکور و فعالان تشکلهاى سیاسى فرهنگى دانشگاهها، ۱۳۸۶/۰۷/۱۷.
۱۴. پاسخ به نامهی جمعی از دانشآموختگان و پژوهشگران حوزهی علمیهی قم (۱۶/۱۱/۱۳۸۱).