خبرنامه دانشجویان ایران: رسیدن به توسعه پایدار یکی از چش ماندازهای برنامه برنامه بیست ساله کشور است و یکی از راهکارهای آن دستیابی به علم و فناوری روز است و یکی از راه های تحقق آن، شرکت های دانش بنیان و حمایت از شرکت های داخلی هستند؛ شرکت هایی که تشکیل میشوند تا نیازهای کشور را در عرصه های فنی، کشاورزی، صنعتی، س المت و... تامین کنند و به مرور حر فهایی برای گفتن در عرصه جهانی داشته باشند. شاید این راه در ابتدا سخت و ناهموار به نظر برسد، اما کاری ممکن است که نیازمند خواستن همه ماست؛ هر کس به نوبه خود و در حد و اندازه خویش.
به گزارش خبرنگار «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ یکی از کارهای مفید می تواند برداشتن موانع ریز و درشت از سر راه سازندگان ایده های خام باشد؛ موانعی با نام تسهیلات، استاندارد، مجوز، مالیات، بیمه و... در واقع بروکراسی ای که به دلیل دولتی بودن اقتصاد، حجیم تر و سنگین تر شده و حالا به مانعی برای تولید ایده تبدیل شده است و مدیران شرکت ها مدعی هستند که با این معضالت دست به گریبانند. از سوی دیگر هستند افرادی که همین پیچ و خم های اداری را هم نمی دانند، فارغ التحصیلان دانشگاهی «خوش فکر» مصداق این نوع افراد هستند که به دلیل ناآگاهی از چگونگی حضور در بازار دانش بنیان و کارآفرین، به ناچار به دنبال کار کارمندی و رابطه بازی برای حضور در یک اراده میروند.
ما سعی داریم در سلسله شماره هایی ضمن پرداختن به مشکلات شرکت های دانش بنیان و شرکت های داخلی، به معرفی افراد کارآفرین موفق در این عرصه با تشریح رمز موفقیت آنها بپردازیم. البته در این شماره راه هایی که منجرب به شکست یک کارآفرین می شود، آمده است.
ماهنامه فناوری معاونت علمی ریاست جمهوری یکی از منابع اصلی این گزارش ها است.
پارکهای فناوری نهادهایی موفق و موثر در فرایند توسعه فناوری در دنیا بوده اند. در ایران نیز دستاوردهای موجود به خوبی بیانگر ظرفیت های بزرگ پارک های فناوری است که البته تحت تاثیر پاره ای از عوامل داخلی و بیرونی هنوز به طور کامل در مسیر توسعه اقتصاد دانش بنیان مورد بهره برداری قرار نگرفته است. بازخوانی آسیب شناسانه فعالیت پارک های فناوری در ایران می تواند مسیر مبارکی را برای بازبینی ساختارها و سیستم های موجود بگشاید و امیدواریم این گفتار کوتاه فتح بابی در این راستا باشد.
پارک های علم و فناوری در سطح جهان و در داخل ایران ساختارهایی نسبتا نوپا و جوان به حساب می آیند. از راه اندازی اولین پارک های فناوری در جهان اندکی بیش از نیم قرن می گذرد و میانگین عمر پارک های علم و فناوری در ایران اندکی کمتر یا بیشتر از پانزده سال است. پار کهای علم و فناوری را می توان بسته ای Package از خدمات نرم و سخت دانست که با به وجود آوردن فضایی حمایتی و گلخانه ای در مسیر کمک به تولد و توسعه کسب و کارهای دانش بنیان، طراحی و تسهیل گری می کنند.
یک پارک علم و فناوری در کلیت کارکردی خود شامل خدمات فیزیکی (سخت) همچون استقرار، زیرساخت، تجهیزات اداری و... و همچنین خدماتی نرم و ناملموس نظیر مشاوره، آموزش، بازاریابی، مساعدت های مالی و... است. به بیان دیگر تمام هویت و ماهیت یک پارک فناوری وابسته به طیف خدماتی و شبکه سازی است که در جهت توسعه فناورانه حوزه نفوذ خود طراحی و اجرایی می کند.
هدف از راه اندازی یک پارک علم و فناوری در درجه اول کمک به رشد و رونق اقتصادی در منطقه از مسیر توسعه فناوری است، چرا که در اقتصاد امروز دانایی و فناوری اساسی ترین بنیاد قدرت و استحکام یک نظام اقتصادی محسوب می شوند. به بیان دیگر پارک های علم و فناوری و مراکز رشد نقش «موتور توسعه فناورانه» را در مناطق استقرار بر عهده دارند. انتظار آن است که آثار مثبت فعالیت یک پارک علم و فناوری در منطقه اند کاندک همه ابعاد اقتصادی و اجتماعی حوزه نفوذ را تحت تاثیر قرار دهد.
به بیان دیگر پارک های فناوری در حوزه نفوذ خود، «قطب» و «پیشران» توسعه عمومی بر بنیان نوآوری و فناوری هستند. در حال حاضر الگوهای بسیار متفاوت و متنوعی از پارکها در سراسر جهان مشغول به فعالیتند محورهای کاری، الگوهای ساختاری و نظام اداری (سازمانی) در میان پارک های فناوری بزرگ و بین المللی به شدت متفاوت است. حتی در برخی از کشورها پارک ها با هندسه سازمانی و ماموریت کارکردی متفاوتی فعالیت دارند، به طوری که می توان گفت هیچ کدام از پارک های فناوری کاملا شبیه دیگری نیست. البته باید توجه داشت که پارک های فناوری در عین تنوع و تکثر شکلی، ماهیتی همانند دارند و همگی مأموریتی مشترک را در حوزه توسعه تکنولوژی و رونق منطق های دنبال می کنند. با نگاهی عمومی به تجارب پارک های فناوری در سطح جهان می توان موارد زیر را به عنوان اصلی ترین ویژگی ها و مهم ترین کارکردهای آنان برشمرد:
1- بهره گیری از مدیران حرفه ای در سازمانی توانمند، منعطف و کوچک: پارک های فناوری به طور معمول از ساختار سازمانی بسیار چابک کوچک و با حداقل تشریفات اداری بهره مند هستند و توسط مدیریتی مشارکتی و کاملا حرفه ای راهبری می شوند.
2- جهت گیری اساسی در مسیر توسعه نوآوری، فناوری و اقتصاد دانایی محور: در یک پارک علم و فناوری همه از نوآوری سخن می گویند. این جا همه برای فرستادن محصولاتی جدید، متفاوت و پیشرفته به بازار تاش می کنند. آشنایی عمیق با فناوری های روز از سویی و مهارت در مدیریت و بازارشناسی از طرف دیگر بزرگ ترین شرط موفقیت برای یک پارک فناوری است.
3- متمرکز در جهت توسعه منطقه ای با چشم اندازهای جهانی: پارک های علم و فناوری اگرچه بر مزیت ها و محورهای توسعه منطقه ای متمرکز هستند، اما در شرایط کنونی اقتصادی و جهانی شدن بازارها، ماموریتی کاما جهانی دارند و انتظار می رود از درون آ نها برندهایی بین المللی متولد شوند.
4- ارتقا سطح دانایی جامعه با بهره گیری از جذب فناوری ها و دانش شرکت های بین المللی
5- شبکه سازی و ایجاد هم افزایی دانش بنیان با عناصر داخلی و خارجی
فضای فناوری در ایران
قبل از بازخوانی تجربه راه اندازی و راهبری پارک های فناوری در ایران نگاهی اجمالی و گذرا به مهم ترین مختصات و معایب فرایند توسعه فناوری در کشور لازم به نظر می رسد. در ابتدا باید متوجه بود که با توجه به ماهیت فراگیر و چند بعدی فناوری، توسعه فناوری که متناظر با باز شدن زمینه های ظهور خلاقیت های انسانی در عرصه اجتماع و اقتصاد است، مستلزم مقدمات متعددی در عرصه های اجتماعی، فرهنگی، نهادی (قانونی) و اداری است، اما مطالعه و ملاحظه تاریخ توسعه فناوری در ایران به خوبی نشان می دهد که در کشور همیشه «ماشینی شدن» را با «توسعه فناوری» برابر دیده ایم و بر این اساس غالبا از ابعاد اجتماعی و نیز بسترهای فرهنگی یا قانونی لازم برای توسعه فناوری غافل بوده ایم.
به همین دلیل توفیق مطلوب و شایانی در این عرصه نداشته و علیرغم دستاوردهای موجود، به سطح قابل قبولی از «توسعه یافتگی مبتنی بر فناوری» دست نیافته ایم. مطالعه دلایل مختلف و عوامل متعدد عدم توسعه یافتگی ایران می تواند از منظرهای گوناگون و رهیافت هایی متفاوت صورت گیرد که علیرغم ضرورت و اهمیت موضوع گفتار کنونی نیست. اما آنچه به عنوان مهم ترین مختصات و معایب فرایند توسعه فناوری در ایران با موضوع نوع و نحوه عملکرد پارک های علم و فناوری ارتباط پیدا می کند، می توان در موارد زیر خلاصه کرد:
1- ناآشنایی عمیق اجتماعی با مفهوم فناوری: در بسیاری از جوامع در حال توسعه و من جمله ایران، علیرغم استفاده بی مهار و بی محابا از دستاوردهای جدید فناوری، آشنایی عمیق و دقیقی با عمق و ابعاد فناوری و به طور خاص لایه های اجتماعی و نرم آن وجود ندارد. نوآوری و فناوری به یک گفتمان عمومی و اجتماعی تبدیل نشده است و متن جامعه (که حتی مدیران و متخصصان را نیز شامل م یشود) هنوز تصویر روشنی از آن ندارد و به همین دلیل جامعه ایرانی فاقد توانمندی لازم برای راهبری درست آن است.
2- حضور حداقلی در فضای سیاست گذاری کلان و گفتمان های تصمیم سازی: اگرچه در فضای رسانه ای و گفتار رهبران اجرایی مملکت موضوع فناوری با تکرار و تاکید مشاهده می شود (و این دستاورد در جای خود بسیار پراهمیت است)، اما هنوز حضور عنصر کلیدی «نوآوری» و «فناوری» در فضای سیاست گذاری ها و تصمیم سازی ها چندان جدی و مؤثر نیست و غالبا همچون مسئله ای دست چندم و گاه تجملی به آن پرداخته می شود.
در بسیاری از مراکز و مراجع تصمیم سازی نیز فناوری معادل پژوهش دانسته می شود که با توجه به تفاوت عمیق مدیریت و سیاست گذاری در این دو حوزه اشتباهی فاحش و مهلک محسوب می شود.
3- واگرایی و توازی در حوزه راهبری: موازی کاری و عملکرد جزیره ای یکی از ویژگی های نظام اداری ایران در بسیاری از بخش ها، من جمله فناوری است که ماهیتی فرابخشی و بین حوزه ای دارد. علیرغم تدوین برخی از اسناد بالادستی ارزشمند و همچنین تشکیل برخی از شوراهای عالی برای هماهنگی و انسجام بیشتر در حوزه فناوری های نوین، هنوز چنانچه شایسته و بایسته است شاهد همگرایی و هم افزایی در این حوزه به ویژه در سطح استان ها و به صورت عملیاتی و اجرایی نیستیم. منظور از برشمردن این مشخصات آن است که بدانیم پارک های علم و فناوری ایرانی در چنین فضایی متولد شده اند و به طور طبیعی در مسیر توسعه دچار معضلاتی از این دست هستند.
آسیب های درونی و بیرونی متوجه پارک های فناوری ایرانی پارک های علم و فناوری موفق ترین و مؤثرترین ساختارهای تخصصی توسعه فناوری در دنیا بوده اند و هستند. درست به همین دلیل در کمتر از نیم قرن در سراسر جهان توسعه ای شتابان یافته اند. از راه اندازی نخستین پارک های علم و فناوری ایرانی بیست سال می گذرد و میانگین طول عمر پارک ها در کشور کمتر از پانزده سال است.
بدون تردید بازخوانی آسیب شناسانه تجربه راه اندازی و راهبری این مجموعه ها در کشور از جهات گوناگون و از جمله طراحی درست مسیر حرکت آینده پارک های فناوری در ایران می تواند مفید باشد. در کنار ایجاد تعداد زیادی از مؤسسات فناور کوچک یا بزرگ و ایجاد فرصت های شغلی بسیاری برای گروهی از جوانان دانش آموخته ایرانی ترویج گفتمان نوآوری فناوری و ادبیات اقتصاد دانش بنیان مهترین دستاورد پارک های فناوری در ایران بوده است.
به طور قطع و یقین اجتماعی سازی یک موضوع نخستین نیاز برای توسعه آن محسوب می شود و به نظر می رسد پارک های فناوری وطنی اگرچه ماموریت تعریف شده ای در این بخش نداشته اند، به دلیل ماهیت کارکردی خود توفیقات بزرگی در تبلیغ فضای فناوری در ایران داشته و به نوعی توجه مردم و مدیران را متوجه اهمیت حیاتی حوزه فناوری ساخته اند.
اکنون اقتصاد دانش بنیان ترجیع بند سخنان مدیران عالی رتبه کشور است و قطعا این مسئله تا حدود زیادی مرهون دستاوردهای پارکهای فناوری در کشور است که با وجود همه محدودیت ها و کاستی ها بدان توفیق یافته اند. عملکرد پارک های فناوری در ایران تحت تاثیر دو دسته از عوامل بیرونی و داخلی قرار داشته است. منظور از عوامل درونی مواردی نظیر وابستگی های سازمانی، قوانین حاکم بر نظام مدیریتی پارک ها، شکل اداری ساختار پارک ها و مواردی از این دست است که الگوی اداری و قوانین حاکم بر پارک های علم و فناوری را شکل داده است و از درون بر عملکرد پارک ها تاثیراتی مثبت یا منفی دارند.
مهم ترین عامل بیرونی مؤثر بر کارکرد پارک های فناوری را نیز می توان «فضای کسب و کار» دانست؛ عواملی نظیر شرایط بین المللی، نرخ سود، قوانین کار، نظام بانک، بیمه و گمرک، قوانین مرتبط با حوزه سرمایه گذاری، سیستم مالیاتی و... که در مجموع «فضای کسب و کار» را شکل می دهند، به شدت بر عملکرد پارک های فناوری در هر نقطه از جهان و من جمله ایران مؤثرند.
اصولا در فضای نامناسب کسب و کار، نرخ تشکیل موسسات خصوصی اقتصادی و میزان موفقیت آنها به شدت کاهش می یابد و این امر به طور مستقیم بر عملکرد نهادهای تسهیل گرایی همچون پارک های علم و فناوری مؤثر خواهد بود. از آن جا که توسعه فناوری در ساختاری شبکه ای شکل می گیرد، عملکرد هر یک از اجزای نظام نوآوری (نظیر دانشگا هها، مدارس، پژوهشکد هها و...) به طور القایی بر کارکرد پارک فناوری تاثیرگذار خواهد بود.
علاوه بر محیط کسب و کار، سیاست های کلان حوزه توسعه تکنولوژی که فرابخشی است و همه اجزای نظام نوآوری را متاثر می سازند نیز بر عملکرد پارک های فناوری مؤثر است. حاصل سخن آن که برای به دست دادن تحلیل درستی از اثربخشی و عملکرد پارک های فناوری در کشور باید لیست بلند و ماتریس بزرگی از مجموعه عوامل بیرونی و درونی تاثیرگذار بر این نهاد را بررسی کرد. با وجود این و در مقام آسیب شناسی وضع موجود، نگاهی عمومی به ساختار، کارکرد و جهت گیری های پارک های فناوری در کشور موارد زیر را به عنوان مهم تمرین خصوصیات سازمانی و اساسی ترین موانع اجرایی پارک های علم و فناوری در کشور نشان می دهد:
1- ساختار اداری غیرمنعطف و بی ثبات و تاحدودی غیرمرتبط: تعریف نظام اداری و مدیریتی پار کهای فناوری در ایران در ساختار اداری - مالی مشابه ساختار آموزشی و پژوهشی و عدم توجه به تکثر و انعطاف لازم در این ساختار، متناسب با نیازهای واقعی حوزه تاثیر هر کدام منجر به کاهش انعطاف و چالاکی لازم در پارک های علم و فناوری ایران است. شاید یکی از نقاط متمایزکننده پارک های علم و فناوری از سایر موسسات پژوهش و فناوری نظام اداری و مالی آن باشد.
2- درگیر نشدن معنادار پارک ها در اقتصاد منطق های و عملکرد اقتصادی پایین: تجربه پانزده ساله فعالیت پارکهای علم و فناوری در ایران گویای این امر است که این ساختارها هنوز نتوانسته اند کاما «درگیر» سیستم اقتصادی مناطق شوند و نقش کمرنگی در اقتصاد و توسعه منطقه ای ایفا می کنند. اگر پارک های علم و فناوری را «پیشران» توسعه فناورانه بدانیم، باید اعتراف کرد هنوز پارک های فناوری وطنی به چنین جایگاهی دست نیافته اند.
3- فقدان محور کاری معین و تخصصی برای پارکهای فناوری: به دلیل آشفتگی و نابسامانی سیاست های عمومی آمایش منطق های در کشور و عدم تفکیک و تقسیم کارکردهای اقتصادی برای مناطق متفاوت، ماموریت پارکهای علم و فناوری نیز به صورت عمومی تعریف شده است و در مسیر توسعه صنایع یا فناوری هایی خاص یا بر اساس اولویت های منطقه ای آرایش نیافته اند. عملکرد «عمومی» پارکهای فناوری به شدت بر «عمق» اثربخشی فعالیت ها اثرگذار بوده است.
4- عدم تعریف مأموریت در حوزه های فرهنگی، اجتماعی و سیاستگذاری: پارک های علم و فناوری ایرانی هیچ ماموریت و مسئولیتی در حوزه اجتماعی سازی (فرهنگ سازی)، ترویج فناور یهای نوین و سیاست گذاری فناوری ندارند. تمام مسئولیت و ماموریت پارکهای فناوری ایرانی محدود و منحصر به مراقبت و مساعدت در جهت توسعه شرکت های دانش بنیان تعریف و طراحی شده است. ولی واقعیت امر آن است که در جوامعی چون ایران که فاقد سابقه تاریخی و نهادهای قانونی متناسب و مکمل در حوزه فناوری هستند، کمک به شکل گیری شرکت های دانش بنیان به تنهایی نمی تواند به توسعه فناورانه بینجامد. علاوه بر این در زمینه سیاست گذاری توسعه تکنولوژی نیز پارکهای فناوری هیچگونه جایگاه تعریف شده قانونی ندارند و همین موضوع، اعتبار سازمانی و منابع اعتباری پارک ها را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. باید توجه داشت توسعه فناوری اساسا فرایندی اجتماعی و نرم است و از مسیر سیاست گذاری تخصصی صورت می پذیرد. با وجود این پارک های فناوری و البته هیچ نهاد دیگری در ایران ماموریت تعریف شده ای در این خصوص ندارند.
نتیجه گیری
بنابر تجارب آشکار بین المللی پار کهای علم و فناوری می توانند تأثیر تعیین کننده ای در فرایند توسعه اقتصاد دانایی محور داشته باشند. با ملاحظه آسیب ها و نقاط ضعف پارک های فناوری ایرانی که در این گفتار به اختصار برشمرده شد، به نظر می رسد بازبینی ساختارهای عملیاتی و چشم اندازهای اجرایی این مجموعه ها با ملاحظه موارد زیر در مسیر بهبود عملکرد این نهادها بتواند مفید و مؤثر باشد:
1- استفاده درست از زیرساخت های قانونی موجود به ویژه بهره گیری از قانون مترقی تشکیل هیئت های امنای دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی و پژوهشی که به حق می تواند در بومی سازی پارکهای علم و فناوری به تناسب ظرفیت های منطق های و هموارسازی مسیر توسعه منطق های بر پایه فناوری ایفای نقش کند.
2- تمرکز بر حوزه های منتخب صنعتی یا فناوری متناسب با نیازهای منطقه ای به منظور درگیرشدن معنادار در اقتصاد منطقه و تامین اهداف توسعه منطق های
3- حضور مؤثر در فرایندهای سیاست گذاری مرتبط، نه با تاکید بر قدرت قانونی، بلکه به عنوان عنصر هماهنگ کننده و یک کانون تفکر و تولید محتوا از طریق راهبرد شبکه سازی ذینفعان و ذیربطان و در جهت هم افزایی عناصر مرتبط در عرصه سیاستگذاری و اجرا
4- فرهنگ سازی، تولید محتوا و ترویج فناوری در حوزه های منتخب و محورهای کاری به منظور اجتماعی سازی و آشنا ساختن آحاد جامعه و نیز جامعه هدف برای بازارسازی و بسترسازی فرهنگی و نهادی توسعه فناوری.
بخش اول (قوانین دست وپاگیر؛ چالش شرکت‌های دانش‌بنیان برای بقا در بازار رقابت)؛
بخش دوم (چگونه یک برند داخلی را از مرگ نجات دهیم؟)؛
بخش سوم (همه راه‌هایی که به شکست ختم می‌شود!)
بخش چهارم (500 هزار تومانم حداقل 6 میلیارد شد/ امانم را بریده‌اند!)
بخش پنجم (خودرویتان را به اشتراک بگذارید و خرج زندگی دانشجویی خود را دربیاورید!)
بخش ششم (بیست و چهار مهارت ساده که هر کارآفرینی باید داشته باشد)
