چند روز پیش حیدر العبادی به نیروهای پیشمرگه برای خروج از کرکوک 48 فرصت داد (البته 24 ساعت نیز تمدید شد) اما کردها نپذیرفتند و نیروهای عراقی بعد از بیرون راندن داعش از تمامی مناطق غربی استان کرکوک به‌طرف شهر کرکوک حرکت کردند.
نیروهای عراقی کنترل شهر کرکوک و برخی دیگر از شهرهای مناطق مورد مناقشه را در اختیار گرفته‌اند و در برخی از محورهای دیگر نیز در حال پیشروی هستند و به نظر می‌رسد هدف آن‌ها بازگرداندن کردها به مرزهای اقلیم کردستان عراق قبل از حضور داعش است.
اما واقعیت‌های مناطق مورد مناقشه که بین 5 تا 8 درصد کل خاک عراق را تشکیل می‌دهند چیست و سرانجام سرنوشت این مناطق و شهر مهم و نفت‌خیز کرکوک چه خواهد شد.
مناطق مورد مناقشه دقیقاً کجاست و ماجرا چیست؟
مناطقی که به‌طور رسمی تحت کنترل اقلیم کردستان عراق قرار دارد سه استان شمال شرقی عراق یعنی دهوک، اربیل و سلیمانیه است. مناطق مورد مناقشه شامل قسمت‌هایی از استان‌های هم‌جوار اقلیم یعنی، نینوا، کرکوک، صلاح‌الدین و دیاله است.
بعد از سقوط صدام در مورد مناطق مورد مناقشه اختلافات گسترده‌ای مشاهده می‌شد؛ بنابراین تصمیم بر آن شد که فعلاً این مناطق تحت کنترل دولت مرکزی باقی بماند تا بعدازآن و بر اساس ماده 140 قانون اساسی عراق در مورد آن‌ها تصمیم‌گیری شود؛ اما این ماده هیچ‌گاه اجرایی نشد.
اگر از جزئیات این ماده بگذریم به‌طورکلی قانون در مورد مناطق مورد منازعه دولت را موظف کرده است که طی سه مرحله و حداکثر تا سال 2007 به مسئله‌ی مناطق مورد مناقشه در عراق پایان دهد. در مرحله اول عادی‌سازی اوضاع مناطق، مرحله دوم سرشماری دقیق و مرحله‌ی سوم انجام همه‌پرسی برای تعیین خواست مردم توسط مردم همان مناطق است.
هرچند 10 سال از مهلت قانونی اجرایی شدن این ماده می‌گذرد اما هنوز در مراحل اولیه به سر می‌برد و مخالفان و موافقان بسیاری دارد. اعراب و ترکمن‌ها معتقدند که این ماده ناعادلانه ایجادشده و پاسخگویی اوضاع امروز نیست و از طرفی کردها معتقد به اجرایی شدن هرچه زودتر ماده 140 هستند. به‌طورکلی میان جناح‌های مختلف سیاسی عراق و همچنین مقامات سیاسی اقلیم کردستان و حکومت مرکزی عراق بر سر نحوه اجرایی شدن و حتی قانونی بودن یا غیرقانونی بودن ماده 140 بحث ادامه دارد و شرایط به‌گونه‌ای پیش می‌رود که امید به حل مسئله مناطق مورد مناقشه به‌صورت قانونی و بر طبق این ماده عملاً از بین رفته است.
بعد از حمله داعش به عراق و عقب‌نشینی نیروهای عراق از برخی مناطق استان‌های کرکوک، نینوا و دیالی (در برخی موارد نیز فرار نیروهای عراقی) پیشمرگه های کرد با حمایت برخی کشورها اقدام به مقاومت در برابر داعش کردند آن‌ها علاوه بر اقلیم کردستان وارد مناطق گسترده‌ای از شمال استان نینوا، غرب استان کرکوک و شمال استان دیالی شدند؛ اما اکنون‌که داعش به‌طور کامل از این مناطق خارج‌شده کردها حاضر به تخلیه این مناطق و تحویل آن به دولت مرکزی نیستند و در این مناطق نیز اقدام به برگزاری رفراندوم کردند و بارزانی رسماً اعلام کرد که هم‌اکنون می‌توان گفت که ماده 140 اجراشده است!
اما بعد از چند ماه که بحث این مناطق گسترده شده بود سرانجام نیروهای دولت مرکزی عراق اقدام به حرکت به‌سوی این مناطق کرده‌اند و تا به این لحظه شهر کرکوک و مناطق اطراف آن را پس گرفته‌اند و در استان نینوی هم شهر سنجار و مناطق اطراف آن تخلیه‌شده است.
اگر پیشروی نیروهای عراق به همین منوال ادامه یابد و این نیروها تمامی مناطق مورد مناقشه را پس خواهند گرفت و کردها به مرزهای سال 2003 خود بر خواهند گشت.
به‌طورکلی هرچند هنوز خبر خاصی از توافقات و مسائل پشت پرده‌ی عقب‌نشینی گسترده‌ی پیشمرگه ها منتشرنشده و اخبار و اظهاراتی که مطرح می‌شود بسیار ضدونقیض است و مشخص نیست برخلاف رجزخوانی‌هایی که در هفته‌های اخیر از سوی کردها علیه دولت مرکزی مطرح می‌شد بر چه اساسی در حال عقب‌نشینی گسترده و بدون درگیری هستند اما تا این لحظه به نظر می‌رسد اختلافات گسترده بین احزاب اقلیم و به‌خصوص اختلافاتی که بین اتحادیه‌ی میهنی و حزب دمکرات وجود دارد باعث شده است که پیشمرگه های وابسته به اتحادیه میهنی اقدام به تخلیه استان کرکوک و مناطقی از استان دیاله کنند و پیشمرگه های وابسته به حزب دمکرات نیز با توجه به این‌که به‌تنهایی ظرفیت رویارویی با ارتش عراق را نمی‌دیده‌اند به نظر می‌رسد که ترجیح داده‌اند فعلاً از دَر رفتارهای مسالمت‌آمیز وارد شوند و بدون درگیری از قسمت‌هایی از شمال استان نینوی عقب‌نشینی کرده‌اند و به ارتش عراق تحویل داده‌اند.
حزب دمکرات می‌داند که در صورت رویارویی مستقل با ارتش عراق و بدون حضور سایر گروه‌های کردی باعث می‌شود که سایر گروه‌های کردی با پشتیبانی ارتش عراق نفوذ خود را در این مناطق گسترش دهند و افراد حزب دمکرات و افرادی که تفکرات نزدیک به بارزانی دارند را از صحنه حذف کنند.
این مسئله همین‌الان در استان کرکوک و مناطق اطراف آن در حال اتفاق افتادن است. به این صورت که حزب دمکرات و افرادی مانند نجم الدین کریم (استاندار کرکوک که عضو اتحادیه‌ی میهنی است ولی با بارزانی در مسائل استقلال کردها هم‌نظر است) از صحنه‌ی حذف‌شده‌اند و افرادی از اتحادیه‌ی میهنی که نزدیک به دولت مرکزی عراق و مخالف برگزاری همه‌پرسی بودند جایگزین آن‌ها شده‌اند.
با توجه به اوضاع نامناسب سیاسی، اقتصادی و اجتماعی که در اقلیم به وجود آمده است باعث شده است که بسیاری از پیشمرگه ها توانایی برخورد نداشته باشند همچنین پیشمرگه ها حمایت هیچ قدرتی را در جامعه جهانی ندارند و به ظرفیت مقابله با دولت مرکزی را در خود نمی‌بینند بنابراین فعلاً صلاح را بر این می‌دانند که عقب‌نشینی کنند.
و در آخر این‌که، برگزاری همه‌پرسی استقلال قمار سیاسی‌ای بود که بارزانی در حال تبدیل‌شدن به بزرگ‌ترین بازنده آن است. بارزانی بازهم مرتکب اشتباه سیاسی بزرگی در ماجرای رفراندوم شده است. او با برگزاری رفراندوم نه‌تنها نتوانسته وحدت را به کردها برگرداند بلکه اختلافات را شدیدتر نیز کرده است. بارزانی حمایت‌های بین‌المللی را ازدست‌داده است و باعث شده مشکلات اقلیم در عرصه‌های اقتصادی و اجتماعی نیز رشد کند؛ و مهم‌تر از همه‌ی این‌ها او با برگزاری رفراندوم و سیاست‌هایی که در قبال دولت مرکزی عراق اتخاذ کرده باعث شده که مناطق مورد مناقشه که کردها به آن دل‌خوش بودند نیز از کنترل آن‌ها خارج شود و دوباره تقدیم دولت مرکزی عراق گردد.
* گزارش از حمزه خسروی
