پس از طرح موضوع عرضه نفت در بورس همواره سازوکار تسویه بهای نفت معامله شده، محل چالش کارشناسان این حوزه بوده به گونه‌ای که برخی صاحب نظران از فروش ریالی نفت سخن به میان آورده و برخی دیگر با اشاره به معضلات موجود در نظام چند نرخی ارز، فروش ریالی نفت را فسادزا دانسته و تسویه ارزی بهای نفت را سازوکاری مناسب معرفی کردند. سرانجام پس از کش و قوس های فراوان، هفته گذشته شورای عالی هماهنگی اقتصادی با هدف متنوع‌سازی روش‌های فروش نفت، طرح عرضه نفت خام در رینگ صادراتی بورس انرژی در داخل کشور به صورت ارزی را تصویب کرد.
تصمیم مسئولین مبنی بر تسویه ارزی در بورس
در این راستا بیژن زنگنه، وزیر نفت دوشنبه، دوم مهرماه در حاشیه گشایش رسمی دوازدهمین نمایشگاه بین‌المللی ایران پلاست درباره عرضه نفت خام در بورس گفت: «سران سه قوه با عرضه نفت خام در بورس موافق هستند، همچنین هیئت دولت در حال بررسی فرآیندهای اجرایی آن است. به دلیل حساسیت‌های این موضوع اعلام شد که عرضه نفت در بورس ٢٠ درصد ریالی و ٨٠ درصد ارزی به‌طور آزمایشی و محدود در بورس عرضه شود و پس از ارزیابی نتایج، تصمیم بعدی گرفته می‌شود».
همچنین سید علی حسینی، مدیرعامل بورس انرژی ایران با بیان اینکه برای اعلام سازوکار اجرایی این طرح باید منتظر ابلاغیه آن از سوی وزارت نفت به سازمان بورس و بورس انرژی بود، افزود: «هنوز هیچ یک از گمانه زنی‌ها در خصوص حجم عرضه نفت خام و یا ارز مورد استفاده در بازار قطعی نیست و قدر مسلم آنچه که در بورس نفت معامله خواهد شد شامل نفت خام و فرآورده‌های نفتی خواهد بود. معاملات بورس نفت بر اساس ریال ایران منتفی است و مبنای معاملات در این بازار ارزی خواهد بود». محمدعلی خطیبی، مدیر امور بین الملل شرکت ملی نفت در گفت و گو با بورس نیوز در این خصوص بیان کرد: «عرضه نفت خام در بورس انرژی به شکل ارزی مصوب و قطعی شده؛ اما هنوز جزئیات این کار و زمان اجرا مشخص نشده است. قطعا این اقدام مثبت خواهد بود؛ ولی چند نکته وجود دارد که باید شفاف شود».
تبعات منفی ارزی کردن سازوکار تسویه
در حالی تسویه‌ی ارزی بهای نفت معامله در بورس موردنظر مسئولین بوده که این موضوع نگرانی‌هایی جدی از سوی کارشناسان حوزه انرژی و بخش خصوصی داخلی به همراه داشته است. در این بین رضا پدیدار، رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران با اشاره به ضرورت تسویه‌ی ریالی در سازوکار بورس در گفتگو با بورس‌نیوز گفت: « قرار است نفت خام در بورس انرژی عرضه شود، ولی با توجه به فراهم نبودن زیرساخت ها، کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران طی نامه ای به وزارت نفت اعلام کرده تا زمانی که زیرساخت های لازم فراهم نشود، بورس انرژی توان انجام کار نخواهد داشت و باید تمامی مولفه های ناظر بر بورس به صورت بورس ملی با پول رایج کشور و بورس بین الملل با ارزهای رایج تعریف شود».
همچنین محمدصادق کریمی، کارشناس حوزه نفت و گاز در مصاحبه با خبرگزاری فارس با اشاره به اینکه ظاهرا قیمت‌گذاری و تسویه عرضه نفت در بورس براساس مصوبه شورای عالی هماهنگی اقتصادی، ارزی خواهد بود، گفت: «ارزی بودن تسویه معاملات انجام شده در بورس عملا مشکلی را حل نمی‌کند و منجر به تحقق هدف مصوبه یعنی کمک به افزایش صادرات نفت ایران با استفاده از ظرفیت بخش غیردولتی نمی‌شود. در شرایط تحریم بخش غیردولتی امکان انتقال وجه ارزی از مسیر بانکی به حساب‌هایی که شرکت ملی نفت یا بانک مرکزی اعلام می‌کند ندارد. همچنین بانکها چه داخلی و چه خارجی ضمانت‌نامه‌های مدت‌دار یا اعتبار اسنادی به صورت ارزی صادر نمی‌کنند. بنابراین ارزی کردن تسویه عملا به معنی عقیم کردن مصوبه و بستن راه استفاده شفاف و ساختارمند از ظرفیت بخش غیردولتی است».
آیا فروش ریالی نفت در بورس باعث ایجاد فساد می‌شود؟
به نظر می‌رسد که برداشت نادرست مسئولین از سازوکار تسویه ریالی باعث شده که نگرانی‌هایی درباره‌ی ایجاد رانت و فساد و ورود دلالان به بورس ایجاد شود در نتیجه تصمیم به ارزی کردن سازوکار تسویه گرفته شود. خبرگزاری فارس در گزارشی به تشریح سازوکار ریالی بورس و ابهامات موجود پیرامون آن پرداخته است. در این گزارش آمده است: «ایرادات مطرح شده درباره سازوکار تسویه ریالی ناشی از یک سوء برداشت در مورد نحوه شکل‌گیری رقابت بین دو پارامتر تاثیرگذار در قیمت نفت است. در واقع منتقدین این روش با ثابت فرض کردن پارامتر دوم یعنی قیمت هر دلار به تومان (مثلا 4200 تومان) به اشتباه تصور می‌کنند که در سازوکار بورس رقابت مشتریان، صرفا بر اساس پارامتر اول یعنی قیمت هر بشکه نفت خام به دلار صورت می‌گیرد. اما باید توجه داشت که اساسا در مدل تسویه ریالی این نحوه‌ی رقابت پذیری مورد نظر نیست بلکه بنا به گفته کارشناسان در این مدل قیمت هر بشکه نفت به دلار در فضای غیررقابتی و براساس فرمول قیمت‌گذاری نفت کشور تعیین می شود ولی قیمت دلار به تومان براساس رقابت مشتریان داخلی صورت گیرد».
در مجموع به نظر می‌رسد که ایرادات وارد شده به تسویه ریالی به دلیل سازوکار رقابتی بورس غیرکارشناسی بوده و به هیچ وجه باعث بروز رانت و فساد در بورس نمی‌شود. همچنین برخلاف تسویه ارزی، تسویه ریالی مستقل از نظام بانکی بین‌المللی صورت گرفته و امکان تحریم‌پذیری شرکت‌های ایرانی و بلوکه شدن درآمدهای نفتی وجود ندارد.
