به گزارش خبرنگار صنفی - آموزشی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ اوایل تیرماه سال جاری معاون آموزشی وزیر علوم در نامه‌ای به رؤسای دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور، چاپ کاغذی پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها، گزارش‌های علمی، درسی و یا تکالیف آموزشی رایج در همه مقاطع و رشته‌ها را ممنوع اعلام کرد. همچنین تشخیص مصادیقی که امکان نشر الکترونیکی آن وجود ندارد بر عهده دانشگاه گذاشته شد.
طی بررسی‌های چند سال گذشته تصمیم بر آن شد که نسخه‌های اضافی پایان‌نامه از دستور کار حذف شود، چرا که در گذشته دانشجویان ارشد و دکتری باید چندین نسخه از پایان‌نامه را چاپ کرده و آن را در اختیار استاد راهنما، استاد مشاور، کتابخانه دانشکده و... تحویل دهند.
طی فرآیند اداری اعلام آمادگی برای دفاع از پایان‌نامه، حدود ۵۰ برگ مصرف می‌شود. همچنین زمانی که پایان‌نامه در مراحل نگارش و اصلاح است، ۳۰۰ برگ کاغذ مورد استفاده قرار می‌گیرد.
حال با احتساب سه داور و اعضای جلسه دفاع، ۶۰۰ برگ دیگر کاغذ نیز در زمان چاپ و آماده‌سازی پایان‌نامه در مرحله دفاع مصرف می‌شود، بنابراین حدود ۱۰۰۰ برگ کاغذ در فرآیندهای مختلف نگارش و آماده‌سازی یک پایان‌نامه تلف می‌شود.
در نامه اخیر معاونت آموزشی وزارت علوم به روسای دانشگاه‌ها، یک موضوع مورد غفلت قرار گرفت. وزارت علوم در ممنوعیت چاپ کاغذی پایان‌نامه‌ها، تنها نسخه نهایی پایان‌نامه را مد نظر قرار داده و مسئله این است که پیش از آماده شدن نسخه نهایی، دانشجو یک نسخه از پایان‌نامه یا رساله خود را به اساتید و داوران می‌دهد که آن را مطالعه کنند؛ در حالی که کسی راجع به این نسخه صحبت نکرده است.
دانشگاه شهید چمران اهواز به عنوان اولین دانشگاه، اقدام به حذف پرینت کاغذی تمام پایان‌نامه‌ها کرد. همچنین بعد از حذف پرینت نسخه‌های اضافی پایان‌نامه، دانشجو موظف بود دو نسخه را پرینت گرفته و یک نسخه را به استاد و دیگری را به کتابخانه مرکزی دانشگاه تحویل دهد. اخیراً با تصمیمی که اتخاذ شد نسخه کتابخانه مرکزی هم در قالب فایل پی دی اف ارائه شود، بنابراین عملاً حذف نسخه نهایی کاغذی پایان‌نامه‌ها در این دانشگاه از قبل اجرایی شده بود.
ممنوع شدن چاپ کاغذی نسخه نهایی پایان‌نامه تصمیمی قابل اجراست که در راستای مدیریت سبز و کاهش هزینه‌ها گرفته شده، اما باید در مورد نسخه قبل از اصلاح هم فکری کرد. در این قسمت بهتر است که چاپ یا عدم چاپ پایان‌نامه در مرحله قبل از اصلاح، بر عهده دانشجو یا استاد و حتی معاونت آموزشی دانشگاه گذاشته شود. بعضی از اساتید به ویژه همکاران مسن‌تر به علت ضعف بینایی با مطالعه نسخه الکترونیکی مشکل دارند و ممکن است ممنوعیت چاپ در این مرحله بر کیفیت بررسی از سوی اساتید تأثیر بگذارد.
البته می‌توان درخصوص شیوه نگهداری پایان‌نامه‌ها، سروری مجازی راه‌اندازی کرد تا دانشجویان پایان‌نامه ارشد و رساله دکترای خود را در آن سرور بارگذازی کنند.
محمد طالعی معاون پژوهش و فناوری دانشگاه صنعتی خواجه‌نصیرالدین طوسی با بیان اینکه در صدد فراهم کردن زیرساخت‌ها برای اعلام ممنوعیت چاپ پایان‌نامه‌های کاغذی در دانشگاه هستیم، گفت: ما آمادگی اجرای این قانون را نداشتیم، دلیل آن این است که در حوزه پایان‌نامه‌ها از پیش‌تر بحث ایرانداک مطرح بود و مکانیسمی که بتواند پایان نامه‌ها را در یک جا متمرکز کند و سامانه همانندجو را پیاده‌سازی کند.
وی معتقد که بعضی دانشگاه‌ها با ایرانداک همراهی نکردند که این موضوع به چند دلیل برمی‌گردد؛ دلیل نخست این است که بعضی پایان نامه‌ها تحت مالکیت معنوی و مالی دانشگاه‌ها هستند به این مفهوم که ممکن است قابلیت تجاری سازی یا استخراج پتنت از آن‌ها وجود داشته باشد.
موضوع دیگری که ممنوعیت چاپ کاغذی را با مشکل مواجه می‌سازد این است که بعضی از اعضای هیئت علمی در حوزه‌های خاص، به عنوان مثال حوزه‌های دفاعی کار می‌کنند که این موارد هم جزو پایان‌نامه‌های محرمانه و موضوعاتی هستند که نمی‌توان آن‌ها را به صورت الکترونیکی منتشر کرد.
دانشگاه صنعتی خواجه‌نصیرالدین طوسی از پنج سال قبل تاکنون نسخه الکترونیکی پایان نامه‌های موجود را در کنار نسخه‌های کاغذی در کتابخانه ذخیره و عملاً چنین زیرساختی را در دانشگاه راه‌اندازی کرده‌اند. اما اینکه دانشجویان بخواهند پایان نامه‌ها را به صورت الکترونیکی مطالعه کنند، برای دانشگاه مذکور و البته دیگر دانشگاه‌ها هزینه‌های میلیاردی را دربر دارد، به خصوص اینکه باید برای دانشجویان سیستم و رایانه تهیه کنند.
محمد شمس اسفندآبادی معاون پژوهش و فناوری دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی در واکنش به ممنوعیت چاپ کاغذی پایان‌نامه گفت: نسخه الکترونیکی پایان‌نامه‌های دانشجویان این دانشگاه در دی‌وی‌دی، هارد اکسترنال، سامانه کتابخانه و سیستم کارشناس کتابخانه این دانشگاه ذخیره و بارگذاری خواهد شد و دریافت یک نسخه کاغذی از رساله‌های دکتری با توجه به تعداد کمتر آن‌ها و حرکت‌شان در مرز علم، ضروری است. همچنین در مورد طرح‌های برون دانشگاهی که ارتباط بین صنعت و دانشگاه هستند، دریافت نسخه کاغذی را اجباری کرده‌ایم.
حال اگر بتوانیم پایان‌نامه‌ها را به‌صورت دیجیتالی منتشر کنیم و فایل PDF آن‌ها را در اختیار دانشجویان قرار دهیم، هم فضای کمتری اشغال می‌شود و هم به راحتی قابل استفاده است. بر این اساس امکان مطالعه پایان‌نامه‌ها برای اساتید، دانشجویان و محققانی که در حال کار بر روی یک موضوع خاص هستند و می‌خواهند از حاصل مطالعات قبلی مطلع شوند، فراهم خواهد شد.
چنانچه تعداد تقریبی سالانه پایان‌نامه‌های کشور را حدود ۲۰۰ هزار عدد و تعداد صفحات هر پایان‌نامه به طور متوسط ۱۰۰ صفحه و در پنج نسخه تکثیر شود؛ با حذف کاغذی این پایان‌نامه‌ها، حداقل ۱۰۰ میلیون ورق کاغذ A 4 صرفه‌جویی خواهد شد.
* گزارش از یاسین قاسمی
