به گزارش خبرنگار «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ مکانیسم ماشه (Snapback) در راستای حل‌اختلاف پیش بینی شده در برجام، فرآیندی است که اگر یکی از طرف‌های برجام به این جمع‌بندی برسد که طرف دیگر به تعهدات ذکر شده در این توافق پایبند نیست، می‌تواند به کمیسیون مشترک شکایت کند.
این کمیسیون، در چارچوب برجام و با هدف نظارت بر اجرای آن تاسیس شده است. اگر در بازه زمانی ۳۵ روزه، موضوع شکایت آنگونه که شاکی می‌خواهد حل و بررسی نشود، شاکی می‌تواند موضوع حل نشده را به عنوان دلیلی برای توقف اجرای تعهدات برجام در نظر بگیرد. همچنین شاکی می تواند با آگاه‌سازی شورای امنیت سازمان ملل درباره حل نشدن موضوع شکایت، عدم اجرای چشمگیر آن را متضمن شود. پس از آن، شورای امنیت نیز ۳۰ روز فرصت دارد تا درباره استمرار تعلیق تحریم‌ها یا بازگرداندن آن‌ها قطعنامه صادر کند.
اگر در این مدت، شورای امنیت نتواند در این خصوص قطعنامه صادر کند، تمام تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل که قبل از برجام برقرار شده بودند، به طور اتوماتیک بازمی‌گردند. به این ساز و کار، مکانیسم ماشه (Snapback) یا بازگشت سریع تحریم‌ها هم می‌گویند. نکته مهم این ساز و کار، این است که بازگشت تحریم‌ها، قابل وتو نیست بلکه «عدم بازگشت تحریم ها» قابلیت وتو دارد. یعنی رای گیری برای «بازگشت تحریم ها» انجام نمی شود بلکه برای «ادامه تعلیق تحریم ها» انجام می شود که حتی اگر شورا به آن رای ندهد، یک عضو دارای حق وتو می تواند رای را وتو کرده و عملا تحریم ها بازگردند.
مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا در روز پنجشنبه ، با این استدلال که ایران بطور «قابل توجه» توافق هسته‌ای را نقض کرده است، شخصا در مقر سازمان ملل متحد حاضر شد و رسما از شورای امنیت این سازمان خواست تا تحریم‌های بین‌المللی علیه تهران دوباره اعمال شود.
دقایقی پس از انتشار خبر درخواست رسمی پمپئو از سازمان ملل، سه متحد اروپایی ایالات متحده یعنی بریتانیا، فرانسه و آلمان با انتشار بیانیه‌ای مشترک اعلام کردند که از درخواست دولت ترامپ برای احیای تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران، پشتیبانی نخواهند کرد.
تروئیکای اروپا در بیانیه خود با اشاره به خاتمه مشارکت آمریکا در توافق هسته‌ای در تاریخ ۸ مه ۲۰۱۸ اضافه کردند: «نمی‌توانیم از این اقدام [آمریکا] که با تلاش‌های فعلی ما در حمایت از برجام هماهنگی ندارد پشتیبانی کنیم.»
آن‌ها از اعضای شورای امنیت خواستند تا از انجام اقدام‌هایی که تنها اختلاف را در این نهاد عمیق‌تر می‌کند خودداری کنند. با وجود این، دولت آمریکا اکنون مدعی است که در پاراگراف 10 قطعنامه 2231 به عنوان «شرکت‌کننده در برجام» تعریف شده و بنابراین مجاز است بر اساس آن به بندهای مندرج در برجام موسوم به «ساز و کار حل و فصل اختلافات» که با نامهای دیگری مانند «مکانیسم ماشه»، «مکانیسم بازگشت خودکار تحریم‌ها» و «اسنپ‌بک» شناخته شده رجوع کرده از ایران با ادعای «نقض اساسی برجام» شکایت کرده و با کشاندن پرونده به شورای امنیت، تمامی تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را احیا کند.
بدعت جدید قطعنامه 2231 در ایجاد مکانیسم بازگشت خودکار تحریم‌ها یا همان مکانیسم معروف به ماشه است که هر یک از پنج عضو دائم شورای امنیت را قادر می‌کند حتی به بهانه‌های واهی ایران را به نقض برجام متهم کرده و با کشاندن پرونده به شورای امنیت، تحریم‌ها را برگردانند. در حالی که در حالت عادی، لغو مصوبه‌های شورای امنیت نیازمند اتفاق نظر میان 5 عضو دائم شورا است، در مکانیسم ماشه، این حفظ قطعنامه 2231 است که به اتفاق نظر میان این 5 عضو گره وابسته شده است.
در حقیقت در متن قطعنامه فرآیند بازگشت تحریم‌ها علیه ایران بر عکس شده ، یعنی به جای آنکه شورای امنیت برای بازگرداندن تحریم‌های ایران رأی‌گیری کند، برای «ادامه لغو» تحریم‌ها رأی‌گیری می‌کند. در چنین حالتی هرکدام از اعضای دائم شورای امنیت قادر خواهد بود با استفاده از حق وتو، از تصویب «ادامه لغو» تحریم‌ها جلوگیری کرده و موجب بازگشت تحریم‌ها شود.
آیا روسیه، چین و کشورهای اروپایی عضو برجام می‌توانند از این دیکته‌گری آمریکا جلوگیری کنند؟ پاسخ این سوال از نظر برخی کارشناسان مثبت است و از نظر برخی دیگر منفی. برای اینکه این استدلال‌ها را متوجه شویم لازم است مقدمه‌ای درباره دو نوع رأی‌گیری در شورای امنیت را بدانیم: رأی‌گیری آیین‌نامه‌ای (یا اداری) و رأی‌گیری اساسی.
در رأی‌گیری‌های آیین‌نامه‌ای همانطور که از نام آن پیداست یک مسئله آیین‌نامه‌ای که مربوط به رویه‌های انجام یک تصمیم‌گیری در سازمان ملل است به رأی گذاشته می‌شود؛ در حالی که رأی‌گیری اساسی، تمامی مسائل دیگری که ارتباطی با رویه‌های اداری ندارند را در بر می‌گیرد. تفاوت مهم این دو نوع رأی‌گیری در آنجا است که اولی برای تصویب نیازمند 9 رأی موافق شورا است و هیچ عضوی حق وتو را ندارد، در حالی که دومی، برای تصویب نیازمند 9 رأی موافق، بدون وتو شدن از سوی 5 عضو دائم شورای امنیت است. رأی‌گیری بر سر چه موضوعاتی، «آئین‌نامه‌ای» و بر سر چه موضوعاتی «اساسی» محسوب می‌شود؟ این مسئله‌ای است که همیشه بر سر آن در سازمان ملل اختلاف وجود داشته است.
کارشناسانی که معتقدند می‌توان جلوی آمریکا را برای بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران گرفت، می‌گویند: روسیه و چین می‌توانند طرحی را معرفی کرده و عنوان کنند که آمریکا دیگر عضو مشارکت‌کننده در برجام نیست و حق متهم کردن ایران به نقض اساسی این توافق را ندارد. این دو کشور می‌توانند در ادامه استدلال کنند که چون این رأی‌گیری آیین‌نامه‌ای است آمریکا حق وتوی آن را ندارد و بنابراین تنها با 9 رأی موافق می‌توان جلوی اقدام آمریکا را سد کرد.
اما در سوی دیگر این استدلال کارشناسان می‌گویند: که آمریکا هم در مقابل روسیه و چین می‌تواند استدلال کند که مسئله محل بحث رأی‌گیری آئین‌نامه‌ای نیست و از آنجا که مربوط به بازتفسیر متن یک قطعنامه الزام‌آور شورای امنیت است در زمره مسائل ماهوی یا اساسی قرار گرفته و قابل وتو است. چه کسی برنده این دعوی حقوقی-سیاسی خواهد شد؟ مکانیسم‌های رأی‌گیری در شورای امنیت طوری تعریف شده‌اند که پاسخ این سؤال آمریکا باشد؛ از نگاه کارشناسان حقوقی، آمریکا در این مرحله می‌تواند از یکی از حق‌های ویژه در نظر گرفته شده برای اعضای دائم شورای امنیت موسوم به «وتوی مضاعف» که چندین دهه است هیچ عضوی از آن استفاده نکرده بهره‌گیری کند، به این صورت که قطعنامه‌ای را برای تعیین این به رأی بگذارد که آنچه روسیه و چین می‌گویند «آئین‌نامه‌ای» است یا «اساسی»؟ در اینجا اگر نظر اعضای شورا این باشد که رأی‌گیری مذکور «آئین‌نامه‌ای» است، آمریکا ابتدا این مصوبه را وتو می‌کند تا مصوبه اول ماهوی شود و بعد یک بار دیگر از حق وتوی خود برای مصوبه دوم استفاده می‌کند.
در فاصله 24 ساعتی که از اقدام آمریکا برای فعال کردن مکانیسم ماشه گذشته است، 13 عضو از 15 عضو شورای امنیت با این درخواست دولت آمریکا مخالف کرده‌اند و با ارسال نامه‌هایی به شورای امنیت تصریح کردند اقدام آمریکا پایه قانونی ندارد و نباید معتبر دانسته شود.
با تشدید مناقشه بر سر امکان به کارگیری مکانیسم ماشه، جان بولتون: مشاور امنیت ملی سابق امریکا هشدار داده بازگرداندن تحریم‌های تسلیحاتی ایران در شورای امنیت، ارزش از دست دادن حق وتو را ندارد. جان بولتون در مقاله‌ای در روزنامه امریکایی «وال‌استریت ژورنال» به دولت امریکا درباره به خطر انداختن حق وتو برای بازگرداندن تحریم‌های تسلیحاتی ایران هشدار داد. بولتون در این مقاله نوشت که سازوکار بازگشت تحریم‌های ایران ارزش خطر نداشته و می‌تواند حق وتوی شورای امنیت سازمان ملل را که در راستای منافع امریکا در سازمان ملل است، تضعیف کند.
محمد جواد ظریف، وزیر خارجه ایران روز پنجشنبه با فرستادن نامهای برای دیان دیجانی، رئیس دوره‌ای شورای امنیت سازمان ملل متحد، از تصمیم ایالات متحده برای استفاده از «مکانیسم ماشه» انتقاد کرد و این کار واشنگتن را «غیرقانونی» و «سوء استفاده از سازوکارهای مندرج در توافق هسته‌ای، برای احیای تحریم‌های ایران» خواند.
همانطور که اشاره شد مکانیسم ماشه به مانند تیغی دو لبه است و در این زمان باوجود اختلاف نظرهای حقوقی بین کشورها در عرصه بین الملل در برداشت ها و تفاسیر متفاوت از قطعنامه 2231 شورای امنیت ، در صورت موفقیت اسنپ بک یا مکانیسم ماشه جمهوری اسلامی باید بر روی گزینه های پیش روی خود از جمله خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای یا پیمان عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای (npt) کار کند.
با روند پیش رو در صورت بازگشت تحریم های سازمان ملل در ارتباط با برنامه هسته ای ایران و لغو قطعنامه 2231 فضای حاکم بر جهان و علی الخصوص منطقه خاورمیانه بیش از گذشته به سمت امنیتی شدن پیش خواهد رفت زیرا علاوه بر تقویت سیاست یکجانبه گرایی در مقابل چند جانبه گرایی ، شاهد خواهیم بود که همکاری های بین المللی و منطقه ای نیز تضعیف می گردد و خاورمیانه هر لحظه با سرعت بیشتری به جنگ نزدیک می شود، جنگی که اینبار در صورت اتفاق افتادن به یک قدرت جهانی یا منطقه ای یا چند کشور محدود نخواهد بود و توانایی درگیر کردن تمامی کشورهای منطقه را خواهد داشت.
گزارش از مبین عبدی دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات خاورمیانه و شمال آفریقا
