چگونه شادتر زندگی کنیم؟

خبرنامه دانشجویان ایران: فاطمه صادقی*// شاید تا به حال بارها به این موضوع فکر کرده باشید که چه ویژگی‌هایی افرادی را که در مواجهه با عوامل خطرزا یا شرایط ناگوار مثل شکست، بیماری، ناکامی، سوگ و... موفق بیرون می‌آیند، به‌عنوان نقطۀ مقابل افرادی که در برابر این عوامل تسلیم می‌شوند، مشخص می‌کند؟ در علم روانشناسی مفهومی به نام تاب‌آوری به‌طور جامع به این سوال پاسخ می‌دهد. تاب‌آوری به یکی از مفاهیم مهم در تحقیقات و نظریه‌های سلامت روانی در دهه‌های گذشته تبدیل‌شده است.

تاب‌آوری به‌عنوان «یک فرآیند توانایی یا پیامد سازگاری موفقیت‌آمیز علی‌رغم وجود شرایط تهدید کننده» تعریف شده است که نقش مهمی در مقابله با تنیدگی‌ها و تهدیدهای زندگی و آثار نامطلوب آن و بازگشت به تعادل اولیه یا رسیدن به تعادل سطح بالاتر دارد. درحالی که بعضی افراد به‌طور طبیعی تاب‌آور هستند برخی دیگر برای داشتن آن باید تلاش کنند. این مفهوم شامل تعامل بین عوامل فردی، خانوادگی و اجتماعی است که اغلب تاثیر چالش‌های استرس‌زای زندگی را تعدیل می‌کند. پس می‌توان نتیجه‌گیری کرد که تاب‌آوری تنها به معنای مقاومت منفعل در برابر آسیب‌ها یا شرایط تهدید‌کننده نیست، بلکه فرد تاب‌آور، مشارکت کننده فعال و سازنده محیط پیرامونی خود است، زیرا تاب‌آوری قابلیت فرد در برقراری تعادل زیستی- روانی- روحی، در مقابل شرایط مخاطره‌آمیز است. بنابراین آن را باید پدیده‌ای بیشتر از زنده‌ماندن در مقابل استرس‌ها و تلخی‌های زندگی در نظر گرفت.

از این رو نمی‌توان آن را معادل بهبودی دانست چون در بهبودی فرد پیامدهای منفی و مشکلات هیجانی و عاطفی را تجربه می‌کند. ما می‌توانیم تاب‌آوری را به‌عنوان یک خط پایه یا یک ویژگی شخصیتی که فرد را قادر می‌سازد تا با حفظ سلامت روان با مشکلات زندگی مواجه شود تعریف کنیم.

ویژگی‌های افراد تاب‌آور را می‌توان به‌صورت خلاصه چنین بیان کرد:

افراد تاب‌آور، نسبت به موقعیت، آگاه و هوشیارند، احساسات و هیجان‌های خود را می‌شناسند، بنابراین از علت این احساسات نیز باخبر هستند و هیجان‌های خود را به شیوه سالم مدیریت می‌کنند. از سوی دیگر احساسات و رفتارهای اطرافیان‌شان را نیز درک می‌کنند، و در نتیجه برخود، محیط و اطرافیان‌شان تاثیر مثبتی می‌گذارند.

عزت‌نفس از ویژگی‌های افراد تاب‌آور است. عزت‌نفس، ارزش و بهایی است که فرد برای خودش قائل است. به‌عبارت‌دیگر، عزت‌نفس را سطح رضایت یا نارضایتی فرد از خودش می‌دانند.

خودکارآمدی نیز یکی از ویژگی‌های افراد تاب‌آور است. هنگامی‌که فرد بر هیجانات و رفتارهایش احساس کنترل دارد و دنیا برایش پیش‌بینی پذیر به‌نظر می‌رسد، احساس بهزیستی و شادکامی بیشتری می‌کند. این مساله باعث می‌شود که افراد برای مواجه‌شدن با چالش‌ها و در روابط بین فردی احساس اطمینان بیشتری داشته باشند و رضایت‌شان بیشتر شود.

یکی دیگر از ویژگی‌های افراد تاب‌آور این است که می‌دانند زندگی پر از چالش است. آنها می‌دانند که ما نمی‌توانیم از بسیاری مشکلات اجتناب کنیم، ولی می‌توانیم در برابر آنها باز و منعطف باشیم و اشتیاق خود را برای سازگار شدن با تغییرات حفظ کنیم.

امیدواری، یکی از اجزای داشتن هدف و معناست و به‌عنوان داشتن دید مثبت به آینده و توانایی ایجاد راهی برای رسیدن به اهداف و آرزوها تعریف ‌شده است. امید در ایجاد تاب‌آوری موثر است، زیرا افراد را درگیر تصور داشتن آینده‌ای بهتر و کوشش برای رسیدن به آن می‌کند.

افراد تاب‌آور، خود را مسئول شرایط خویش می‌دانند و برای هر مشکل، شکست و مساله، منابع بیرونی را سرزنش نمی‌کنند. آنها سهم خود را در امور زندگی، همراه با مسئولیت، پذیرفته‌اند و بر این باورند که هر عملی که انجام می‌دهند بر زندگی‌شان بازتاب می‌یابد.

وقتی بحران پدیدار می‌شود، افراد تاب‌آور قادرند با استفاده از فنون حل مساله، به راه‌حل‌های امن و مطمئن برسند. در حالی که سایر افراد در این موقعیت‌ها سخت دچار استرس زیاد می‌شوند و نمی‌توانند راه‌حل مناسب و مفیدی انتخاب کنند.

افراد تاب‌آور شبکه حمایتی و عاطفی محکمی دارند. چنین ارتباطاتی به آنها کمک می‌کند، درباره نگرانی‌ها و چالش‌های خود با کسی صحبت کنند، از مشورت، همدلی و همراهی آنها بهره‌مند شوند، راه‌حل‌های جدید را کشف کنند و در مجموع از لحاظ روانی احساس قدرت و آرامش کنند.

افراد تاب‌آور خود را قربانی و ناتوان تصور نمی‌کنند. وقتی با یک بحران دست به گریبانند، همواره خود را فردی نجات یافته تصور می‌کنند و معتقدند که می‌توانند بر شرایط فایق آیند.

علاقه اجتماعی با مولفه‌ها و شاخص‌های تاب‌آوری مانند اعتماد به نفس، خودکارآمدی، رضایت از زندگی و بهزیستی روان‌شناختی، شادمانی و حس شوخ‌طبعی رابطه مثبت و با درماندگی، خودشیفتگی، افسردگی، اضطراب و آسیب‌پذیری همبستگی منفی دارد.

شوخ‌طبعی و طنز نقش درمانی مهمی را در کاهش استرس و کنار آمدن با مشکلات برای افراد ایفا می‌کند و با برخی از ویژگی‌های همبسته با سلامت ازجمله برون‌گرایی در ارتباط است.

خوش‌بین هستند. افراد خوش‌بین کسانی هستند که انتظار دارند پیامدهای خوبی اتفاق بیفتد در مقابل افراد بدبین انتظار دارند که پیامدهای بدی برای آنها رخ بدهد، به‌ویژه در موقعیت‌های مشکل یا مبهم. افراد خوش‌بین نسبت به بدبین‌ها ناراحتی‌های روان‌شناختی کمتری را تجربه می‌کنند و سطح بهزیستی روان‌شناختی آنها بالاتر است و موقعیت‌های دشوار را به‌طریق کارآمدتری مدیریت می‌کنند و تحقیقات بسیاری تاثیر قدرت تفکر مثبت را در مواجهه با استرس و شرایط ناگوار تایید کرده‌اند.

افراد تاب‌آور اسیر گذشته خود نیستند. آنها دور نمای کارها و رویدادها را می‌بینند و به آن توجه می‌کنند، نگاه مثبتی به آینده دارند، برای آینده‌شان هدف و برنامه دارند و زندگی برایشان معنادار است و از فاجعه‌سازی کردن رویدادهای ناخوشایند می‌پرهیزند و به عبارتی آنها را فاجعه‌زدایی می‌کنند.

معنویت یک عامل کلیدی در ایجاد تاب‌آوری و افزایش آن است. معنویت به افراد کمک می‌کند تا مشکلات زندگی‌شان را مدیریت کنند، با استرس و افسردگی‌های‌شان کنار بیایند و در عین‌حال سلامت جسمی و روانی خودشان را حفظ کنند.

* استادیار دانشگاه