به گزارش سرویس صنفی - آموزشی «خبرنامه دانشجویان ایران»، «دسترسی به متن پایاننامهها و رسالهها در پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج) شدنی نیست.» این خبری بود که روز اول دی‌ماه روی سایت گنج ایرانداک (پایگاه اطلاعات علمی ایران) منتشر شد؛ تصمیمی که به استناد ماده هشت آیین‌نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی گرفته و دسترسی به متن 450 هزار پایان‌نامه قطع شد. هرچند این قانون برای تقلب نکردن یا به‌قول آنچه در صفحه اول سایت ایرانداک قید شده «آیین‌نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی» است، اما به‌اذعان بسیاری از کارشناسان آموزش عالی کشور و اعضای هیات‌علمی، قانونی به ضرر علم و دانش است.
اگر تاریخچه قانونی کشورهایی را که در عرصه شفافیت پیشتازند بررسی کنیم، اغلب به قانونی تحت‌عنوان آزادی اطلاعات برمی‌‌خوریم؛ قانونی که در آن، حق دسترسی عموم مردم به اطلاعات به‌رسمیت شناخته شده و در کشور ما نیز این قانون تحت‌عنوان «انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات» وجود دارد. حال سوال اینجاست که آیا عدم دسترسی به متن پایاننامهها در ایرانداک، قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات را زیر سوال نمی‌برد؟
سایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) علت این تصمیم ناگهانی را قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی عنوان کرده و این درحالی است که برای جلوگیری از سرقت علمی مدت‌هاست سرورهای قدرتمند با به‌روز‌ترین نرم‌افزارها «همانندجویی» کرده و پایان‌نامه‌هایی را که در آن تقلب صورت گرفته، شناسایی می‌کند. ایرانداک هم از این تکنولوژی بهره می‌برد؛ «همانندجو» در ایرانداک با جست‌وجوی خودکار در متن کامل پایاننامهها و رسالهها و دیگر مدارک علمی در ایرانداک و همچنین در وب، نوشته‌‌های همانند را بازیابی و اندازه همانندی و منبع اطلاعات همانند را نمایش می‌‌دهد.
اما پیش‌تر که پایان‌نامه می‌‌نوشتند، همه سیستم‌های مطالعه دستی بود؛ استاد راهنما و استاد مشاور می‌خواند. داورهای روز دفاع هم یا می‌خواندند یا تورق می‌کردند. گاهی ممکن بود مچ دانشجو را بگیرند و گاهی هم نه؛ اما حالا با سامانه همانندجوی ایرانداک دیگر امکان تقلب علمی وجود ندارد، بنابراین با چنین تصمیمی بیش از آنکه جلوی تقلب علمی گرفته شود، مانعی برای دسترسی آزاد به اطلاعات ایجاد شده است.
نکته دیگر اینکه در شرایط کرونایی کشور که منع تردد توسط مسئولان سیاستگذار کشور ایجاد شده و البته دانشگاهها و کتابخانه‌ها نیز به‌صورت حضوری فعالیت نمی‌کنند، عملا دسترسی دانشجویان به دانشگاه و کتابخانه‌ها برای استفاده از متن پایاننامهها سخت شده و دانشجویی که درحال نوشتن پایان‌نامه‌اش است، نمی‌تواند به‌راحتی به منابع علمی دسترسی پیدا کند و جلوی تحقیق و پژوهش‌گرفته خواهد شد.
مقدمه‌ای برای پولی کردن یا کشیدن ترمز حرکت علمی؟
بسیاری معتقدند بسته شدن دسترسی به متن پایاننامهها و رسالهها در پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج) که پیش از این متن پایاننامهها را به‌صورت رایگان منتشر می‌کرد یا مقدمه‌ای برای پولی کردن دسترسی به رساله و پایاننامهها است یا کشیدن ترمز حرکت علمی کشور! که احتمال مورد اول بیشتر است. رسول جعفریان، رئیس کتابخانه دانشگاه تهران در توئیتر خود نوشته است: «برخی دانشگاهها برای اندکی درآمد از پایان‌نامه، ایرانداک را از ارائه متن کامل پایاننامهها بازداشته‌اند. حالا دسترسی قطع شده و شما باید برای یک پایان‌نامه به این دانشگاه و آن موسسه مراجعه کنید.»
واکنش‌ها به بسته شدن دسترسی به متن پایاننامهها در ایرانداک
بعد از انتشار چنین خبری از سوی ایرانداک واکنش‌های بسیاری در فضای مجازی توسط دانشجویان و البته اعضای هیات‌علمی منتشر شد؛ واکنش‌هایی که هرکدام به‌نحوی به موضوع دسترسی آزاد به اطلاعات اشاره داشت و بسیاری از دانشجویان این قانون را به‌ضرر علم و آگاهی خوانده‌اند. امیر ناظمی، معاون وزیر ارتباطات نیز نوشته است: «هرکس چنین کاری انجام داده، اشتباه بزرگی کرده و تنها می‌توانم بگویم ضدتوسعه بوده است. چه وزارت علوم، چه ایرانداک و چه هر سیاستگذار ناآگاه دیگری؛ بهتر است به جامع معرفی کنید.»
او در توئیت دیگری هم نوشته است: «واقعا چرا عقبگرد؟ بنده صبر و شکیبایی ندارم و زحمت نکشید و سپاسگزاری هم نکنید. واقعا اسم گنج برازنده این سامانه است. در خاک هم مدفون شده است.»
شعبانی یکی از دانشجویان نیز در اینستاگرام خود با عنوان «قانونی به‌ضرر اهالی علم و دانش» نوشته است: «محققی که اثر پژوهشی خود را به‌اتمام می‌رساند، خستگی‌اش وقتی رفع می‌شود که آثار پژوهشی‌‌اش منبعی باشد در اختیار سایر پژوهشگران، حتی درخصوص ضریب علمی که از هر چیزی برای پژوهشگر بیشتر حائز اهمیت است، ارجاعات به آن مطلب است، یعنی هرچه به مقالات و پایاننامهها بیشتر ارجاع داده شود، ارزش آن مطلب بیشتر خواهد شد.» او همچنین نوشته است: «متخلفان در زمینه پایان‌نامه هم بالاخره راهی برای خود پیدا می‌کنند واز منابع دانلودشده‌ای که در بایگانی‌های خود دارند، استفاده خواهند کرد و اینجا فقط راه برای جوان دانشجو وپژوهشگر واقعی سخت و فرسایشی خواهد شد. انرژی و وقتی که می‌تواند در مسیر پژوهش خود هزینه کند اتلاف دسترسی به منابع علمی می‌شود.»
موضع ایرانداک به عدم دسترسی به تمام متن پارساها چیست؟
پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) بعد از انتشار واکنش‌های دانشجویان و اساتید در فضای مجازی، در دفاع از نشر آزاد اطلاعات، مقالات و پایاننامهها در اطلاعیه‌ای نوشت: «دسترسی آزاد و رایگان به تمام متن پایاننامهها و رسالهها (پارسا) در پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج)، بر پایه فصل سوم «آیین‌نامه ثبت و اشاعه پیشنهادها، پایاننامهها، و رسالههای تحصیلات تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها» مصوب ششم آذر ۱۳۹۵ وزارت علوم؛ با پرچم داری دانشگاهها و پژوهشگاه‌‌های این وزارت آغاز شد. بر پایه این آیین‌نامه؛ اطلاعات کتاب‌‌شناختی، چکیده، و ۲۰ برگ نخست هر پارسا؛ بی‌‌درنگ پس از ثبت در ایرانداک در دسترس گذارده می‌شوند. در همین چارچوب، دسترسی آزاد و رایگان به تمام متن پایاننامههای کارشناسی‌ارشد پس از ۱۸ ماه و رسالههای دکتری پس از ۳۰ ماه از زمان دفاع، برای همگان در گنج فراهم شد. ایرانداک برای پیروی از آیین‌نامه یادشده، از دی سال ۱۳۹۵ تا دی سال ۱۳۹۹، دسترسی رایگان به تمام متن 551.394 پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد و ۴۰/۵۳۵ رساله دکتری را در پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج) فراهم کرد که در این دوره، بیش از ۲۸۵ هزار کاربر، نزدیک به چهارمیلیون دانلود داشتند. حالا به استناد ماده هشت «آیین‌نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی»، مصوب ۲۵آذر ۱۳۹۸ ایرانداک نمی‌تواند تمام متن پارسا را اشاعه دهد و «موسسه مکلف است متن کامل پایاننامههای فاقد‌طبقه‌بندی را حداکثر پنج‌سال پس از تاریخ دفاع منتشر کند.»
گفتنی است که ایرانداک هوادار دسترسی آزاد و رایگان به تمام‌متن پایاننامهها و رسالهها در گنج است و بنیادهای این دیدگاه را در «چرا تمام‌متن پایاننامهها و رسالهها (پارسا) در گنج و رایگان اشاعه یابد؟» آورده است. با این همه، ایرانداک خود را پای‌بند قوانین و مقررات و تفسیر و حکم نهادهای مسئول میداند و بر همین پایه نیز دسترسی به تمام متن پارساها را از یکم دی پایان داده است. ایرانداک امیدوار است که با همکاری و پشتیبانی هیات گرامی وزیران؛ وزارت علوم، تحقیقات، و فناوری؛ و همچنین جامعه علمی کشور؛ دسترسی به تمام‌متن پارساها مانند گذشته برای همگان فراهم و دستاوردهای آن برای پیشبرد علم و پژوهش، بیش از پیش آشکار شود. ایرانداک خدمت به جامعه علمی کشور را مایه سربلندی خود میداند و پیشاپیش از همراهی و شکیبایی آنها سپاسگزاری می‌کند و برای همگان آرزوی کامیابی و تندرستی دارد.»
موضع ایرانداک با توجه به این اطلاعیه مشخص است و به‌نظر می‌رسد این پایگاه نیز با توجه به واکنش‌های اساتید و دانشجویان نسبت با بسته شدن دسترسی به متن پایاننامهها موافق نیست و اظهار امیدواری کرده دسترسی به تمام‌متن پارساها مانند گذشته برای همگان فراهم شود.
این قانون درحالی قرار است اجرا شود که بسیاری از مسئولان آموزش عالی کشور معتقدند اگر قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی به‌صورت کامل اجرا شود صددرصد جلوی تقلب علمی گرفته می‌شود، چراکه این قانون تمام دانشگاهها را ملزم کرده تا پایان‌نامه و رسالهها را در ایرانداک ثبت کرده و همانندجویی کنند. به‌عبارت بهتر برای پایان‌نامه هر دانشگاهی که در ایرانداک نباشد، همانندجویی اتفاق نمی‌افتد. به‌طور مثال دانشجویی در دانشگاه «الف» مطلع است که پایان‌نامه دانشگاه «ب» در ایرانداک وجود ندارد، بنابراین می‌تواند به‌نحوی به پایان‌نامه دانشگاه «ب» دسترسی پیدا کرده و همان را بنویسد. اما اگر از پایان‌نامه دانشگاهی که در ایرانداک وجود دارد استفاده کند به‌راحتی استاد و دانشگاه متوجه این موضوع خواهند شد و جلوی تقلب علمی گرفته می‌شود.
نکته دیگر اینکه در بسیاری از مواقع دانشجویان با دسترسی به متن پایان‌نامه در ایرانداک متوجه می‌شوند موضوعی که برای پایان‌نامه خود انتخاب کرده‌اند قبلا توسط یک دانشجوی دیگر نوشته شده است، بنابراین ترغیب می‌شود تا موضوع پایان‌نامه خود را تغییر دهد و باز هم جلوی تقلب علمی گرفته می‌شود. با این اوصاف به‌نظر می‌رسد اگر پایان‌نامه در اختیار ایرانداک قرار نگرفته و منتشر نشود، شرایط برای تقلب علمی مهیا می‌شود، زیرا هر چیزی که پنهان باشد راه تقلب را هموار می‌کند. وقتی پایان‌نامه در سایت ایرانداک منتشر شود، در دسترس همه دانشگاهها قرار می‌گیرد بنابراین دانشجو نمی‌تواند از پایان‌نامه خاصی استفاده کند.
دانشگاه‌های دنیا به‌سمت دسترسی آزاد حرکت کرده‌اند
نکته دیگری که باید به آن توجه کرد دسترسی آزاد به پایاننامهها و رسالهها است که در تمام دنیا به آن توجه شده است؛ اکثر دانشگاه‌های دنیا به‌سمت دسترسی آزاد حرکت کرده‌اند و پایاننامههای آنان منتشر می‌شود. دانشجویان به‌عنوان پژوهشگران به منابع ارزشمند مرتبط با رشته خود نظیر پایاننامهها و رسالهها نیاز دارند. یکی از راهبردهای اساسی برای تحقق دسترسی آزاد نیز «آرشیوهای دسترسی آزاد» و دوم «مجلات دسترسی آزاد» هستند؛ منظور از دسترسی آزاد، عمل فراهم آوردن امکان دسترسی نامحدود از طریق اینترنت به تحقیق و پژوهش دانشمندان است. از مصادیق دسترسی آزاد، امکان دسترسی رایگان و همگانی کاربران به منابع در اینترنت، امکان خواندن، دانلود، کپی، توزیع، چاپ، جست‌وجو یا لینک به متن کامل مقاله است.
Tspace پایگاه ثبت پایاننامههای دانشگاه تورنتو
پایگاه داده دانشگاه تورنتوی کانادا یکی از بهترین پایگاه‌های جست‌وجوست، به‌طوری که در سال گذشته میلادی از سوی مرکز رده‌بندی دانشگاهی تایم در رتبه 21 جهان قرار گرفت. کاربران می‌توانند با جست‌وجو در Tspace، جست‌وجوهای خود را انجام دهند. این مخزن اطلاعاتی در واقع، مخزنی امن و رایگان برای نگهداری و ضبط سوابق دانشگاهی ازجمله مقالات و پایاننامههای دانشجویی و مقالات اعضای هیات‌علمی و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی است.
این مخزن همیشه به‌طور رایگان قابل دسترس است. معمولا آثار و تحقیقات علمی که به‌طور رایگان قابل دسترس مراجعان قرار می‌گیرند، بیشتر از آثاری که قابل‌دسترس به‌طور رایگان نیستند، خوانده شده و به آنها استناد می‌شود. مخزن TSpace علاوه‌بر قبول پذیرش اعضای هیات‌علمی، کارکنان و دانشجویان دانشگاه تورنتو، پذیرش محققان کانادایی را هم که موسسه‌های آنها فاقد مخزن هستند، قبول می‌کند. یکی از مسائلی که در دنیای دیجیتال امروز بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد، امنیت و رعایت حق کپی‌رایت برای مقالات علمی و پایاننامههای دانشجویی است تا کسی نتواند از آنها سوءاستفاده کند. زمانی که دانشجو یا محقق یا فارغ‌التحصیلی پایان‌نامه یا اثر تحقیقاتی خود را روی سرور مخزن بارگذاری می‌کند، باید حق کپی‌رایت داشته باشد و به کتابخانه یا مخزن، مجوز جامع غیرانحصاری توزیع و نگهداری اعطا کند. در مخزن TSpace دانشگاه تورنتو کانادا، متن تمام پایاننامهها از سال 1992 تاکنون وجود دارد. از نوامبر 2009 به بعد، تمام فارغ‌التحصیلان این دانشگاه ملزم شدند پایان‌نامه خود را در این مخزن ثبت کنند. مخزن TSpace با مشارکت کتابخانه‌های دانشگاه تورنتو کانادا و انجمن‌های دانشگاهی این دانشگاه راه‌اندازی شده است تا منبعی برای نگهداری مقاله‌ها و پایاننامههای استادان و دانشجویان باشد. تمام مقالات و پایان‌نامه‌هایی که قرار است در این مخزن بارگذاری شوند، باید با روشی منطبق بر قانون کپی‌رایت کانادا ارسال و ثبت شوند. به‌عنوان مثال، نویسنده باید از صاحب حق کسب اجازه کند.
EliScholar پلتفرم رایگان پایاننامههای دانشگاه ییل
دانشگاه «ییل» آمریکا در قالب دو سیستم ارائه‌کننده مقالات علمی محققان دانشگاهی و پایاننامههای دانشجویی است. یکی از آنها پلتفرم دیجیتال EliScholar است که علاوه بر خروجی مقالات محققان این دانشگاه، امکان دسترسی رایگان به پایاننامههای دانشجویی را هم فراهم کرده و دسترسی به آنها را راحت‌تر می‌کند، به‌طوری که محققان از هر نقطه‌ای در دنیا می‌توانند به آن دسترسی داشته باشند. در این میان، تنها دسترسی به برخی مقاله‌ها و پایاننامهها توسط اعضای انجمن دانشگاهی ییل محدود شده است. از سوی دیگر، پایان‌نامه‌هایی هم در حوزه مختلف مطالعاتی در این پلتفرم آنلاین قابل‌دسترس است. این پلتفرم دانشگاهی برای احترام به نویسنده مقالات و پایاننامهها، متن اجازه‌نامه نویسنده را هم در مقاله یا پایان‌نامه منتشر می‌کنند که طبق آن، نویسنده حق انتشار و دسترسی رایگان به آن را به آنها داده است. زمانی که مقاله یا پایان‌نامه‌ای به‌طور دائمی در EliScholar قرار می‌گیرد، استناد به آن هم به طور دائم به آن داده می‌شود. اما طبق شرایطی، نویسنده می‌تواند درخواست برداشتن مقاله‌اش را صادر کند.
اگر کاربر قصد ذخیره مقاله یا پایان‌نامه‌ای را در این پلتفرم داشته باشد باید تاییدیه آن گرفته شود. چنانچه این اثر پیش‌تر توسط ناشر دیگری انجام شده باشد، باید نسخه‌ای از آن را در قالب یکی از فرآیندهای انتشار برای نویسنده قبلی ارسال کند تا مجوز رسمی برای انتشار آن در EliScholar را کسب کند.از سوی دیگر، دانشگاه «ییل» علاوه بر این پلتفرم دیجیتال، به‌نوعی ابزار جست‌وجوی پایان‌نامه موسوم به Orbis را هم در اختیار دارد. این ابزار جست‌وجو تنها نسخه‌هایی را که نسخه میکروفیلم برای آنها وجود داشته باشند به این معنا که دربرگیرنده پایاننامههای تکمیل‌شده‌ای است که در گروه‌های دانشکده تحصیلات تکمیلی از سال 1965 تکمیل شده و علاوه برآن، پایاننامههای تکمیل‌شده در گروه‌های تحصیلات تکمیلی بین سال‌های 1892 و1965 را هم دربرمی‌گیرد.علاوه براین، ابزار جست‌وجوی ProQuest هم به کاربران کمک می‌کند هر پایان‌نامه دانشجویی را در هر رشته‌ای در آمریکا در قالب PDF جست‌وجو کند. البته همه پایاننامهها در این ابزار جست‌وجو قابل‌دسترس نیست و نویسندگانی که با مطبوعات قرارداد نداشته باشند، گاه مجوز دسترسی رایگان به پایاننامههای خود را نمی‌دهند. در این مورد، تنها بخش چکیده مقاله آزاد است.
دسترسی به پایاننامههای دانشجویی در کتابخانه UCL کالج لندن
در کتابخانه UCL کالج لندن یک نسخه از پایاننامههای تحقیقاتی دانشجویی ثبت و نگهداری می‌شود. این پایاننامهها براساس نام نویسنده در کتابخانه و بخش جست‌وجوی آنلاین در بخش UCL Discovery مرتب می‌شوند و کاربران می‌توانند بر این اساس به پایان‌نامه موردنظر خود دسترسی پیدا کنند. شماری از این پایاننامههای ارسالی توسط دانشجویان در حوزه‌های کلاسیک، آلمانی، مطالعات آمریکای لاتین، تاریخ و حقوق هستند. نسخه‌های کپی از پایاننامههای تحقیقاتی از طریق نویسندگان آنها در بخش Explore فهرست می‌شوند. نسخه‌های الکترنیکی هم در بسیاری از موارد از طریق همان UCL Discovery قابل جست‌وجو و مشاهده است. افزایش روزافزون تعداد پایان‌نامه‌هایی که دسترسی رایگان به آنها داده شده، در این دانشگاه اتفاق افتاده است و کاربران، دانشجویان و محققان و استادان از این طریق می‌توانند به پایاننامهها دسترسی پیدا کنند. یکی از این راه‌ها، جست‌وجو از طریق ProQuest است. کاربران با رمز کاربری و رمز عبور می‌توانند پایان‌نامه موردنظر خود را جست‌وجو و دانلود کنند. بخش جست‌وجویUCL Discovery هم یکی‌دیگر از راه‌هایی است که کاربران می‌توانند به پایاننامههای رایگان دسترسی پیدا کرده و فهرستی از آنها را پیدا کنند. سیستم جست‌وجوی دیگر در دانشگاه کالج لندن، EThOS است که به‌عنوان یک موتور جست‌وجو فروشگاه برای دسترسی به تمام پایاننامههای تحقیقاتی انگلیس محسوب می‌شود که امکان دسترسی رایگان را فراهم می‌کند. علاوه‌بر این، پورتال پایان‌نامه الکترونیکی DART-Europe هم جزئیاتی از امکان دسترسی رایگان به پایاننامههای ذخیره‌شده در مخازن دانشگاهی و غیردانشگاهی کل اروپا را برای کاربران فراهم می‌کند. همچنین، در کنار راه‌هایی که دانشگاه کالج لندن برای جست‌وجوی پایاننامههای دانشجویی در اختیار کاربران قرار داده، استفاده از کتابخانه دیجیتال شبکه‌ای پایان‌نامه هم وجود دارد که شامل لینک‌هایی از تعداد ابزارها و پورتال‌های بین‌المللی جست‌وجوگر برای یافتن پایاننامههای دانشجویی است و کاربران می‌توانند این اطلاعات را به‌طور رایگان دریافت کنند. البته بسیاری از دانشگاه‌های انگلیس پایاننامههای تحقیقاتی را به کاربران امانت می‌دهند و آنها می‌توانند از طریق خود دانشگاه یا موتور جست‌وجوی EThOS برای این کار اقدام کنند.
منبع: فرهیختگان
