به گزارش خبرنگار فرهنگی و اجتماعی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ سربازی اجباری پدیدهای است که از ابتدای تحمیلش توسط چکمه های رضاخان تا به امروز همواره چالش های متعددی را برانگیخته و منجر به بروز مشکلات عدیده ای در جامعه شده است. دور افتادن از محل زندگی، ممانعت از کسب درآمد و ازدواج و یا خروج از دانشگاه و محرومیت از ادامه تحصیل از جمله معضلاتی است که این قانون اجباری قشر جوان را با آنها درگیر میکند. وجود چنین معضلاتی درکنار تجربه موفق کشور‌هایی که چیزی به اسم پدیده سربازی اجباری را در سیاست های خود ندارند سبب شده است که زمزمه هایی درخصوص تغییر قانون خدمت سربازی اجباری و تبدیل آن به دورهای پنج ساله و تخصصی شنیده شود. این موضوع علیرغم وجود برخی کارشکنی ها، انتقاد از جزئیات و یا کاستی ها، بازهم نشانه ای از وجود چالش های بسیار در این زمینه است که بازنگری و تجدید نظری اساسی را درخصوص قانون فعلی خدمت سربازی اجباری ضروری میکند.
همانطور که اشاره شد، پدیده سربازی یکی از عوامل اصلی ترک تحصیل برخی دانشجویان، بنا بر دلایلی مانند ازدواج و یا کسب درآمد است. این در حالی است که این دانشجویان، علیرغم میل باطنی خود از دانشگاه خارج شده و علاقه مند به ادامه تحصیل در مقاطع تحصیلات تکمیلی بودند. در این خصوص با وحید آهنگر، دانش آموخته مقطع کارشناسی علوم سیاسی دانشگاه مازندران و در حال حاضر مشغول به خدمت در نیروی انتظامی پایتخت به گفتگو کردیم.
خدمت سربازی تزریق فرهنگ سرخوردگی است
این دانش آموخته علوم سیاسی گفت: خدمت سربازی، سبک زندگی و برنامهریزی یک جوان را برای آینده به طور کامل مختل میکند و با احتساب فشار‌هایی از جانب جامعه و خانواده، او را از ازدواج، اشتغال و ادامه تحصیل باز میدارد و درنتیجه فرهنگ سرخوردگی در عمیق ترین لایه های وجود او ریشه میدواند.
وی اظهار داشت: همه میدانیم که پدیده سربازی اجباری در کشور ما از مجلس چهارم طرحهای رضاخان آغاز شد و تا به امروز هیچ تغییر بنیادینی نداشته اشت. تنها هرازگاهی در طول این سالها شیوه اجرایی آن تغییر کرده به این صورت که در سال ۱۴۰۰ به ستاد نیرو‌های مسلح ابلاغ میشود که سربازی برای سربازان بومی یعنی آنهایی که در استان خودشان خدمت می کنند ۲۴ ماه است که تا ۶ ماه قبل، خدمت سربازی برای همه سربازها ۲۱ ماه بود.
این دانشجو افزود: به طور کلی ما در کشور‌های دیگر هم با پدیده سربازی مواجهیم البته با شرایطی کاملا مجزا از یکدیگر. برای مثال در کشور‌های اروپایی مثل ایتالیا و آلمان و کشور‌های اقیانوسیه مانند استرالیا و یا حتی کشور‌های آمریکای لاتین مانند آرژانتین خدمت سربازی اجباری وجود ندارد.
این دانش آموخته علوم سیاسی با تاکید بر اینکه باید به تأثیرات مضری که خدمت سربازی بر امور مختلفی مانند تحصیل، ازدواج، اشتغال و ... میگذارد، پرداخته شود، گفت: به اعتقاد من مهم‌ترین تأثیری که خدمت سربازی میتواند بر روح و روان یک دانشجو که در حال گذراندن مراحل تحصیلی خود است وارد کند، نوعی حس اضطراب دائمی است که فرد دانشجو در تمام مراحل تحصیل خود به طور مستمر با آن درگیر خواهد بود.
آهنگر ادامه داد: برای مثال، فردی مانند بنده که تجربه ورود از دانشگاه به فضای پادگان را داشتهاست، در مقام قیاس این دو فضا با یکدیگر باید اینگونه توصیف کند که دانشگاه جایی است که در آن امکان بروز استعداد‌ها برای ما مهیا است و ما میتوانیم به طور آزادانه نظرات خود را بیان کنیم. حال، هرگاه یک دانشجو از چنین فضایی وارد محیط پادگان، که فضایی به طور کامل "بله چشم قربان" است و هیچ اختیاری از خود برای بروز و ظهور آنچه در قبل مشغول به یادگیری و کار بر آن بودهاست ندارد، با نوعی سرخوردگی حاصل از گذار مواجه میشود، گذار از فضایی دموکراتیک و باز که ما در آن حق اظهار نظر داریم، به فضایی کاملا بسته که افراد در آن مانند موتور محرکی هستند که موظف‌اند کارکرد مشخصی طبق اعمالی که برای آنها دیکته میشود داشته باشند. با توجه به چنین فضایی، علاوه بر حس اضطراب دائمی دانشجو، مشکلات عدیده دیگری نیز به وجود می آید.
سربازها با مشکلات اقتصادی و روحی و روانی مواجه هستند
وی افزود: به اعتقاد من، سربازها در دوران خدمت، با دو طیف مشکلات اقتصادی و روحی روانی مواجه اند. اینکه افراد مجبور اند به دور از کانون خانواده در شهر‌های بعضاٌ دور افتاده و یا خارج از استان خود خدمت کنند، مضاف بر بار روحی و روانی سنگین، فشار‌های اقتصادی بسیاری هم به سرباز وارد میکند که با توجه به حقوق ناچیز او، گذران زندگی از لحاظ مالی برایش بسیار مشکل میشود.
این دانش آموخته علوم سیاسی تصریح کرد: در اینجا باید توجه داشت که سرباز حتی برای برآورده کردن مبتدی‌ترین نیاز‌های روزمره خود هم با مشکلات مالی مواجه میشود که این مسأله با وضع اسفناک بار برخی پادگان ها مانند غذای نامناسب و نبود امکانات بهداشتی مانند حمام، که سرباز را مجبور به مراجعه به محیط شهری می کند و هزینه بر است، ارتباط مستقیم دارد.
آهنگر گفت: صدمات روحی و روانی حاصل از این وضعیت، برای افرادی که از محیط دانشگاه به پادگان وارد شدهاند چندین برابر سخت‌تر و غیرقابل تحمل‌تر خواهد بود. از جمله نقاط ضعف ما این است که در طول دوران تحصیل، هیچ برنامه ای در جهت آشنایی و شناخت دانشآموزان و دانشجویان با مسأله پیچیده خدمت سربازی وجود ندارد و نهاد‌های سیاستگذار، هیچ ساز و کاری درخصوص آشنایی محصلان، با پدیده حساس خدمت سربازی نمی‌اندیشند.
وی با تاکید بر اینکه برای یک سرباز دو حیطه زندگی وجو دارد، پس از اتمام دوران سربازی و پیش از آن، اظهار داشت: پس از اتمام دوران خدمت سربازی، فردی که در محدوده زمانی حدوداٌ دو سال، دستش از همه جا کوتاه و منحصر به پادگان بودهاست، با چالش های عظیمی مانند بحث اشتغال مواجه میشود، بدون آن که طی دوران پس از فارغ التحصیلی‌اش، اندک مقدمه ای برای پرداختن به مسأله اشتغال فراهم کرده باشد، زیرا تمام این دوران سرنوشت ساز را محبوس در پادگان بوده که این هم از اهم سایر مشکلات حاصل از خدمت سربازی است.
این دانش آموخته علوم سیاسی تصریح کرد: گاه، دامنه مشکلات به وجود آمده در حین خدمت، متأثر از ابعاد روانی و یا اقتصادی، به زیست فرد، پس از اتمام دوران سربازی هم کشیده خواهد شد. در این خصوص میتوان به پیوند فضای نظامی پادگان و خدمت سربازی با نهاد خانواده و مؤلفه های مدنظر آنان اشاره کرد. برای مثال، در اکثر خانواده های ایرانی این سنت مرسوم است که افراد برای این که بتوانند ازدواج کنند باید خدمت سربازی را گذرانده باشند و به اصطلاح کارت پایان خدمت سربازی در جیبشان باشد. این مسأله برای افرادی که خدمت سربازی را نگذرانده باشند به یک معضل در مسیر ازدواج و تشکیل خانواده تبدیل خواهد شد.
آهنگر افزود: علاوه بر این، ما افرادی را داریم که بر هر جهت و با هر دلیلی، خود را قادر به رفتن به خدمت سربازی و زندگی در فضای پادگان نمی دانند، اما بنابر شرایط، لاجرم باید به سربازی بروند. با توجه به چنین شرایطی، آسیب های بسیاری مانند دروغ و فریب دامنگیر قشر جوان میشود و یا در مراحل بعدی، آنها مجبور به بازی کردن با سلامتی خود، و آسیب زدن به بدن، تنها برای استفاده از معافیت پزشکی یا بهره مندی از شرایط معافیت از رزم میشوند که مبحث فوقالعاده ترسناکی است و ممکن است آسیب های جبران ناپذیری را در پی داشته باشد.
وی افزود: خدمت سربازی، سبک زندگی و برنامهریزی یک جوان را برای زندگی به طور کامل مختل می کند و با احتساب فشار‌هایی از جانب جامعه و خانواده، او از ازدواج، اشتغال و ادامه تحصیل باز میدارد و فرهنگ سرخوردگی در عمیق ترین لایه های وجود او ریشه میدواند.
صدمات روانی؛ بزرگترین معضل خدمت سربازی
علاوه بر این، چالش هایی که خدمت سربازی از لحاظ اقتصادی و روانی در مسیر ادامه تحصیل یک دانشجو قرار میدهد، و تبدیل او به یک موجودی محرک که همواره اظطراب و ترس از قرار گرفتن در چنین محیط رعب‌آوری گریبان گیر اوست موضوع مهم دیگری است که محمدحسن کریمی، دانشجوی کارشناسی ارشد فلسفه دانشگاه شهید بهشتی از آن صحبت میکند.
این دانشجوی کارشناسی ارشد فلسفه گفت: سربازها، به‌ویژه آن دسته از آنها که حوالی مرز‌ها خدمت می‌کنند، هزاران دلیل برای افسردگی و حتی خودکشی پیدا می کنند. از معضلات فیزیکی عجیب غریب این دوران گرفته که من به شخصه چند نمونه از بدترین‌شان را در اطرافیانم دیده‌ام تا معضلات روانی. تحقیر و از بین رفتن اعتماد به نفس، تجربه تجاوز توسط اشرار و یا سربازان دیگر، تجربه مرگ رفیقان، تجربه آسیب‌های فیزیکی جدی و از همه معمول‌تر احساس پوچی ناشی از انجام مداوم کاری بیهوده.
کریمی افزود: برای من به شخصه مسئله سربازی تا به حال بازدارندگی از ادامه تحصیل را به دنبال نداشته است. چه آنکه امکان مشمولیت برای من بیشتر شبیه موتور محرکه‌ای برای ورود به مقطع تحصیلی بعدی بوده است. با این حال مسئله‌ی مهمی که برای من به واسطه تهدید مشمولیت سربازی پررنگ است، از دست رفتن امکان آمادگی قبلی برای ادامه تحصیل است.
وی ادامه داد: مقوله سربازی و فشار روانی اولتیماتوم آن، فرصت مطالعات شخصی حین تحصیل و کسب آمادگی برای ورود به مقطع بالاتر را از من گرفت، به‌ویژه در رشته‌های علوم انسانی که داشتن مطالعات گسترده، مسئله و موضوع داشتن و مهم‌تر از همه پیدا کردن مسیر و روش مطالعاتی اهمیت به‌سزایی دارد، نقش فرصت استراخت کافی میان مقاطع تحصیلی اهمیت پیدا میکند. شخصا اگر اجبار خدمت سربازی نبود، بین دوران کارشناسی و کارشناسی ارشد وقفه‌ای حداقل یکساله می‌انداختم و خودم را برای تحصیل در این مقطع آماده می‌کردم.
این دانشجوی کارشناسی ارشد فلسفه اظهار داشت: مسئله اشتغال و درآمدزایی حقیقتا یکی از چالش‌های اصلی مقوله خدمت سربازی است. شاید برای من که تا امروز تنها به صورت پروژه‌ای و دورکار تجربه درآمدزایی داشته‌ام، این مسئله چندان اهمیت نداشته باشد؛ اما نگاهی کلان‌تر نواقص این موضوع را بیشتر عیان میکند. به طورکلی فرآیند استخدام و اشتغال ثابت برای کسانی که دارای معافیت تحصیلی هستند و همچنین مشمولانی که دفترچه خود را پست نکردند همیشه درگیری‌هایی را به دنبال داشته است.
کریمی افزود: قطعا نیاز به تاییدیه معافیت تحصیلی برای شغل‌های مختلف، آن هم در این سیستم آموزشی که با هزاران استثنا و تبصره گاه و بی‌گاه سنگ‌اندازی می‌کنند، دردسر کسب درآمد را دوچندان میکند. تازه داستان رشته‌های خاص جداست. به طورمثال برای کسی که در مقطع کارشناسی حقوق فارغ‌التحصیل میشود، تنها دو راه ممکن است: ورود مستقیم و بدون فرصت به مقطع کارشناسی ارشد و یا پست کردن دفترچه خدمت سربازی. حال آنکه برای دختران و یا کسانی که از خدمت سربازی معاف هستند، امکان پایان دادن به تحصیل و مشغول شدن به وکالت همیشه وجود دارد.
وی گفت: تاثیرات مخرب روانی خدمت سربازی، به زعم من اصلی‌ترین معضل سربازی است، اطراف زیادی را در اطرافم دیده ام که در دوران سربازی و یا پس از آن از لحاظ روحی نابود شدهاند. سربازها، به‌ویژه آن دسته از آنها که حوالی مرز‌ها خدمت می‌کنند، هزاران دلیل برای افسردگی و حتی خودکشی پیدا می‌کنند.
این داشنجوی کارشناسی ارشد فلسفه تصریح کرد: از معضلات فیزیکی عجیب غریب این دوران گرفته که شخصا چند نمونه از بدترین‌شان را دیده‌ام تا معضلات روانی شامل تحقیر و از بین رفتن اعتماد به نفس، تجربه تجاوز توسط اشرار و یا سربازان دیگر، تجربه مرگ رفیقان، تجربه آسیب‌های فیزیکی جدی و از همه معمول‌تر احساس پوچی ناشی از انجام مداوم کاری بیهوده تنها بخشی از مشکلاتی است که سربازی برای افراد ایجاد میکند.
کریمی افزود: من در میان کسانی که با فاصله می‌شناسم‌شان، بار‌ها تجربه خودکشی دیده‌ام، تجربه فرار از پادگان آن هم تنها یکی دو هفته پیش از پایان خدمت را دیده‌ام، تجربه اعتیاد به انواع مواد مخدر به واسطه فشار‌های روانی سربازی را شنیده‌ام و بسیار بسیار کسانی را شنیده‌ام که تا مدت‌ها پس از اتمام دوران خدمتشان درگیر روان‌شناس و روان پزشک بوده‌اند.
وی ادامه داد: کسی مثل بنده که همواره استرس و اضطراب تجربه این احوالات فیزیکی و روانی را دارد، چگونه میتواند در هیئت دانشجویی متعادل و با پشتکار عمل کند؟ چگونه میتواند با مطالعه منظم و عمیق، مقاطع تحصیلی را طی کند وقتی تمام دغدغه‌اش باید قبول شدن در کنکور سراسری و ارشد و دکتری باشد؟ باور کنید بخش بسیاری از استرس کنکور برای پسران تنها به واسطه تهدید سربازی است. همین که اگر کسی نتواند تنها با یک سال اضافه در کنکور موفقیت کسب کند، مشمول خدمت سربازی حساب میشود.
این دانشجوی کارشناسی ارشد فلسفه تصریح کرد: خدمت سربازی در کشور ما تبدیل به یک تجربه صوری صرف شده است. تجربه‌ای که تنها افراد را به کار برای کار مجبور میکند. متاسفانه در کشور ما نه تنها رشته و زمینه کاری افراد دخلی در چگونگی گذران دوره سربازی ندارد که حتی اغلب زمان این دوره صرف اموری بی‌فایده و عبث برای همه اقشار می‌گردد.
کریمی گفت: تو گویی قالب و صورتی از پیش مشخص شده برای همه افراد طراحی میشود که همه را با هر شخصیت، توانایی، استعداد و حساسیت خاصی که داشته باشند به زور در آن فرو می‌ریزند. سربازی در ایران مثل کفش تنگی می‌ماند که پای هیچ کسی در آن جا نمی‌شود. آن دسته معدودی نیز که از این دوران راضی بوده‌اند، عموما فرصت پر کردن خلا‌های شخصی‌شان و یا طی نمودن فرآیند اجتماعی‌شدنشان را در خدمت سربازی یافته‌اند.
وی خاطر نشان کرد: زمزمه هایی درباره قانون تغییر خدمت سربازی اجباری شنیده ام نمیتوانم در این زمینه به طور تخصصی اظهار نظر کنم، اما آنچه در خصوص اکثر کشور‌های جهان شنیده‌ام اشاره به نوعی قانون اختیاری برای خدمت سربازی دارد. این مسئله به خودی خود تا حد زیادی مشکل را حل میکند. تا آنجا که سواد کم و مطالعه اندک من قد میدهد، "سربازی حرفه‌ای" به صورت دورهای اختیاری، اما بلندمدت به عنوان اشتغال راه حل مناسبی است. با این حال پاسخ به این سوال نیازمند مطالعه و تجربه‌ای بیشتر و تسلط نسبی به این موضوع است. مسئله سربازی قطعا باید به صورت ریشه‌ای و نقادانه مورد پرسش قرار گیرد.
پس از بیان این معضلات که تمامیت زندگی این جوانان را به خود مشغول ساخته است، میتوان به صورت انتقادی این سوال را از مجلس پرسید که چرا با وجود بند ۴ اصل ۱۱۰ قانون اساسی که حق تغییر ماهوی و اساسی در مسأله سربازی را بدون کسب اجازه از ستاد کل نیرو‌های مسلح در اختیار این نهاد قانون گذار نمیدهد، از طرح اخذ مالیات از مشمولان غایب خبر می دهد که خود باعث تشدید غیبت ها می شود؟ با توجه به اینکه وظیفه نظارت بر حسن اجرای قوانین با مجلس است، چرا این نهاد، نظارتی بر عدم پرداخت حق مأموریت، انتقال، حق مناطق محروم و بد آب و هوا و حق مناطق عملیاتی که موضوع ماده ۵۰ قانون وظیفه عمومی است ندارد؟
چرا ماده ۸۰ قانون خدمت وظیفه عمومی در مورد ارائه تسهیلات به سربازان اجرا نشده و آئین نامه اجرایی آن در دولت خاک می‌خورد؟ بیمه خدمات درمانی کارکنان وظیفه و عایله تحت تکفل آنها یک سال پس از خدمت چرا اجرا نمی‌شود؟ چرا حق خوراک و پوشاک سربازان مطابق قانون تأمین نمی‌شود؟ چرا قانون نحوه کمک به خانواده مشمولینی که با اعزام مشمول، قدرت اداره معاش خود را از دست میدهد از سال ۶۶ اجرا نمی‌شود و تعداد قابل توجهی از سربازان مستضعف با مشکلات زیادی که دارند تکلیف قانونی خود را انجام می‌دهند؟
یا در انتقاد از ستاد کل نیرو‌های مسلح میتوان چنین پرسید که چرا با توجه به معضلات، کاستی ها و بی قانونی‌های مذکور، نه تنها اقدامی در جهت صیانت از حقوق سربازان انجام نمیدهد، بلکه با زمزمه هایی که هر از چندگاه درباره تغییر ماهوی خدمت خدمت سربازی اجباری و ضرورت باز اندیشی درخصوص آن از جانب مجلس به گوش میرسد مخالفت می کند؟ چرا با توجه به چنین معضلاتی درباره خدمت سربازی اجباری، با بهانه‌هایی مانند کمبود سرباز در پادگان ها، در مقابل اعمال تغییر بنیادین پیرامون اصلاح قانون وظیفه عمومی می‌ایستد؟
گزارش از محمدامین خدابنده
