به گزارش سرویس زنان «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ در آموزههای اسلامی وظایف و نقش هر یک از اعضای خانواده بر اساس تواناییهای او تعریف میشود. مرد و زن در خانواده با توجه به استعدادهایی که خداوند برای هر کدام قرار داده مسئولیتهایی را بر عهده دارند. در این گزارش قصد داریم تا به بررسی مسئولیتهای زن در خانواده میپردازیم.
دین اسلام جایگاه والایی را به خانواده بخشیده است. ازاین رو برای هریک از همسران در راستای استواری این نهاد وظایفی قرار داده است. استوار ساختن بنیاد خانواده به معنای رعایت حقوق متقابل میان همسران, فراگیری اصل عدالت و حاکمیت اخلاق برای برآورده ساختن هدف والای آفرینش آدم و به تکامل رسیدن او, برخورداری از جامعه سالم و ایمن و توانمند و سرانجام تداوم نسل است.
مسئولیتپذیری افراد در تحکیم خانواده بسیار مؤثر است. هر یک از پدر و مادر در خانواده مسئولیتی را بر عهده دارند. در ادامه به بررسی مسئولیتهای زن در خانواده میپردازیم:
الف- قانت بودن زن در خانواده
اوّلین مسئولیّت قانت بودن است که خداوند بر عهدۀ بانوان میگذارد. قانت بودن به معنای اطاعت است.
۱- اطاعت لازمه تمام نظامها
قانت بودن یک امر طبیعی و جاری در تمام سازماندهیهای بشری است. سازماندهیهایی که عاقلانه و حکیمانه طرّاحی میشود. در هر برنامهای مسئولی تعیین میشود، چون بدون مسئول کار پیش نخواهد رفت. وقتی مسئول تعیین شد اختیاراتی قانونی به او داده میشود. طبیعی است که مسئول میتواند اموری را در حیطه مسئولیتش از دیگران مطالبه کند.
هنگامی که برنامهای طراحی میشود، تمام افراد وظیفه دارند پایبند به این سازماندهی و پاسدار از آن باشند. برای مثال در نظام آموزشی دانشگاه، دانشجویان باید از استاد در مسائل درسی اطاعت کنند، از مسئولین آموزشگاه در محدودههای قانونی اطاعت کنند؛ در غیر این صورت هیچ کاری به سامان نخواهد رسید. بنابراین نکته اول این شد که قانت بودن یک قاعده کلی و همه جایی است از جمله در خانواده.
۲- خانواده نهادی با عظمت
خانواده نهاد باعظمتی است و خداوند هدفهایی برای آن در نظر گرفته است؛ از این رو خداوند نظامی را برای آن طراحی کرده و برای آن سرپرست تعیین کرده است. در آیه شریفه آمده: «الرِّجالُ قَوّامونَ عَلَى النِّساءِ»[1] این سرپرستی برعهده مرد است.
۳- نتیجهگیری قرآن
بعد از مشخص کردن سرپرست خانواده میفرماید: «فَالصّالِحاتُ قانِتاتٌ؛ پس زنان صالحه مطیعند». نکته حائز اهمیت این است که قرآن در این قسمت به بانوان امر نمیکند که مطیع باشید، بلکه این موضوع را به عنوان نتیجه بیان میکند: اکنون که خدا مرد را قوام خانواده معرفی کرد، آن خانمی که صالح و متّقی است میفهمد باید قانت باشد.
۴- اطاعت ضعف نیست
مطیعِ شوهر بودن در سرپرستی کلی خانواده،[2] نه ضعف است، نه افت شخصیّت است، بلکه نشانۀ وظیفه شناسی است. ضعف نیست، چرا که فرمان خدا را اجرا میکند و اجرای فرمان الهی موجب سرافرازی است. افت شخصیّت نیست، چرا که مرد و زن در کرامت انسانی برابر هستند و در تقسیم کار تفاوت پیدا میکنند و این تفاوت به خاطر تفاوت در استعدادها است.
۵- ارزشمندی اطاعت
نکته بسیار مهمی که باید به آن توجه کرد این است که اطاعت زن از شوهر در محدودهای که خداوند تعیین کرده است اطاعت از خدا است. اطاعت از خداوند افتخار است، نه ذلّت. به این نکته خوب باید توجّه کنید. همچنان که اطاعت فرزند از پدر و از مادر اطاعت از خدا است.
از طرفی احترام به مسئولیتهای تعریف شده برای هر فرد ارزشمند است. یعنی هر یک از زن و مرد وظیفه و مسئولیتی دارند و باید در حیطه آن مسئولیت به هم احترام بگذارند و مطیع یکدیگر باشند.
۶- محدوده اطاعت
ممکن است سؤال شود حوزۀ مدیریّت کجا است که زن باید مطیع شوهر باشد. فقها محدوده واجب اطاعت را در دو امر دانستهاند. یک مورد در امور زناشویی که برای هر دو طرف واجب شرعی است، اما کمی محدودهها متفاوت است که در اصطلاح فقهی به آن تمکین میگویند.
مورد دیگر درباره خروج از منزل است که باید تحت نظارت شوهر باشد. اگر یک جایی هم نهی کرد خانم باید اطاعت کند. اینها احکام خدا است و خداوند خواسته است که ارتباط جامع و منزل را مسئولی کنترل کند تا خانواه حمایت شود.
ب- حافظ بودن زن در خانواده
خداوند در ادامه آیه حافظ بودن را برای بانوان مطرح میکند و میفرماید:
«فَالصّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلغَیبِ بِما حَفِظَ اللَّـهُ»
پس زنان صالحه مطیعند و آنچه خدا حفظ کرده است، در غیاب شوهر [حقوق و اسرار و اموال او را] حفظ میکنند.
۱- حافظ بودن وظیفهای همگانی
حافظ بودن یک وظیفهای است که خداوند متوجّه همۀ مؤمنین میکند. همۀ ما باید حافظ باشیم. حافظ چه امری؟ قرآن چند مورد را ذکر میکند که به بعضی از آنها اشاره میکنیم:
مثال اول: حافظ حدود الهی
قرآن کریم بعضی از بندگان والا مقام را اینگونه ستایش میکند:
«التّائِبونَ العابِدونَ الحامِدونَ السّائِحونَ الرّاکِعونَ السّاجِدونَ وَ الحافِظونَ لِحُدودِ اللَّـهِ وَ بَشِّرِ المُؤمِنینَ»[3]
مؤمنانی که اهل توبه، عبادت، ستایش، سیاحت، رکوع، سجود، امر به معروف و نهى از منکر و حفظِ حدود و مقرّرات الهىاند و چنین مؤمنانى را بشارت ده!
حدود خدا همان اوامر و نواهی او است. خداوند در بحث خانواده، در سورۀ بقره و در جاهای دیگر قرآن حدودی را بیان میکند. حقوقی را برای مردان و حقوقی را برای زنان و وظایفی را برای هر کدام در نظر میگیرد و در نهایت میفرماید حدود خدا را باید حفظ کنید.
مثال دوم: حفظ دامن
در سورۀ احزاب و در سورۀ مؤمنون هم کلمه «حافظون» را به کار میبرد. در سورۀ احزاب میفرماید:
«إِنَّ المُسلِمینَ وَ المُسلِماتِ وَ المُؤمِنینَ وَ المُؤمِناتِ وَ القانِتینَ وَ القانِتاتِ وَ الصّادِقینَ وَ الصّادِقاتِ وَ الصّابِرینَ وَ الصّابِراتِ وَ الخاشِعینَ وَ الخاشِعاتِ وَ المُتَصَدِّقینَ وَ المُتَصَدِّقاتِ وَ الصّائِمینَ وَ الصّائِماتِ وَ الحافِظینَ فُروجَهُم وَ الحافِظاتِ وَ الذّاکِرینَ اللَّـهَ کَثیرًا وَ الذّاکِراتِ أَعَدَّ اللَّـهُ لَهُم مَغفِرَةً وَ أَجرًا عَظیمًا»[4]
مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان باایمان و مردان و زنان مطیع خدا و مردان و زنان راستگو و مردان شکیبا و زنان شکیبا و مردان و زنان فروتن و مردان و زنان انفاقگر و مردان و زنان روزهدار و مردانی که دامن خود را حفظ میکنند و زنانی که دامن خود را حفظ میکنند و مردان و زنانی که خدا را بسیار یاد مىکنند، خداوند براى [همهى] آنان آمرزش و پاداشى گرانقدر و بزرگ آماده کرده است.
پس دومین حافظ، حافظ دامن است. حفظ دامن در آیات دیگر هم در قرآن آمده است:
«وَ الَّذینَ هُم لِفُروجِهِم حافِظونَ؛ آن کسانی که دامن خود را حفظ میکنند».[5] در سورۀ نور نیز میفرماید: ای پیامبر به مردان مؤمن بگو چشم خود را از نگاه به نامحرم فرو بیاندازند و دامن خود را حفظ کنند. این برای تزکیه و رشد معنوی قلب آنها بهتر است. به بانوان مؤمن بگو چشم خود را فرو بیاندازند و دامنهای خود را حفظ کنند. امّا برای بانوان دستور سومی را هم مطرح میکنند که زینت خود را نباید نمایان کنند.[6]
مثال سوم: محافظت از نماز
قرآن در آیات دیگری محافظت از نماز را از مؤمنین میخواهد: «وَ الَّذینَ هُم عَلى صَلَواتِهِم یُحافِظونَ؛ و آنان که بر نمازهایشان محافظت دارند»[7] همینطور در سورۀ بقره میفرماید: «حافِظوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الوُسطى وَ قوموا لِلَّـهِ قانِتینَ؛ بر انجام همه نمازها و [به ویژه] نماز وُسطى [ظهر]، مواظبت کنید و براى خدا خاضعانه به پاخیزید»[8]
محافظت بر نماز را به نماز اوّل وقت و در وقت فضیلت تفسیر کردند. این هم یک محافظت است. همۀ ما باید حافظ باشیم.
۲- حافظ بودن زن در خانواده
خانمها در حوزۀ خانواده مسئولیّت حافظ بودن دارند. «فَالصّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلغَیبِ بِما حَفِظَ اللَّـهُ»[9]، برای «حافِظاتٌ» دو قید مطرح شده است: ۱- در نهان محافظ باشند که گفتند یعنی هنگامی که شوهر حضور ندارد. ۲- حافظ باشد به آنچه که خداوند حفظ کرده است. یعنی به طور کلی هر چه را که خدا درباره خانواده دوست دارد تا بانوی منزل آن را رعایت کند، خانم حافظ آن باشد؛ برای مثال اسرار خانواده را حفظ کرده است، این هم باید حافظ باشد. خداوند حرمت خانواده را نگه داشته است، باید بانو هم در پشت سر شوهر حرفی نزند که حرمت خانواده شکسته شود، خداوند حفظ دامن را از آنها خواسته، خانم دامن خود را حفظ کند و مصداقهای فراوان دیگر.
۳- روایات
دربارۀ حافظ بودن بانوان به این حدیث پیامبر اکرم (ص) توجّه کنید که در یک جمله از این حدیث محافظت در غیاب شوهر را بیان میکنند و میفرمایند:
«مَا أَفادَ رَجُلٌ بَعدَ الإِیمانِ خَیراً مِن امرَأَةٍ ذاتِ دینٍ وَ جَمالٍ تَسُرُّهُ إِذا نَظَرَ إِلَیها وَ تُطیعُهُ إِذا أَمَرَها وَ تَحفَظُهُ فی نَفسِها وَ مالِهِ إِذا غابَ عَنها»[10]
خداوند به هیچ مردی بعد از ایمان، خیری بالاتر از همسری که دیندار و با جمال باشد نداده است، به گونهای که وقتی به او مینگرد خوشحال شود و وقتی چیزی از او میخواهد اطاعت کند. هنگامی که شوهرش از او دور است محافظ شوهر باشد درباره خودش و مال شوهرش.
خود را حفظ کند یعنی کاملاً حریم عفاف را محفوظ بدارد. مال شوهر هم شاید به عنوان مثال مطرح شده و امور دیگر را نیز بتوان در نظر گرفت مانند شئون خانواده، آبرو و حیثیت خانواده، اسرار شوهر و خانواده. در ادامۀ حدیث فرمودند: «به حضرت موسی بن عمران وحی شد من به کسی خیر دنیا و آخرت عطا کردم و آن همسری صالح است».
ج- مدیریت داخلی توسط زن در خانواده
تا اینجا دو نکته بیان کردیم؛ قانت بودن و حافظ بودن. سومین مسئولیّتی که بانوان دارند مدیریّت منزل و تدبیر امور خانواده در داخل منزل است. مدیریّت کلّی بر عهدۀ مرد است و مدیّریت داخل بر عهدۀ بانوان است. «فالرَجُلُ سَیِدُ أهلِهِ وَالمَرأةُ سَیِّدَةُ بَیتِها»[11] این حدیثی است از پیامبر اکرم (ص).
مرد مدیر و سیّد خانواده است و زن مدیر و سیّد و بزرگ خانه است. یعنی مدیریّت امور منزل بر عهدۀ او است. یعنی حدّاقل به عنوان یک عبادت استحبابی بر عهدۀ بانوان است. چه کند که این مدیریّت انجام شود؟ در کنار قانت بودن و حافظ بودن، که خود این مقدّمۀ مدیریّت است.
۱- تدبیر برای ایجاد آرامش
به چند نکته باید توجّه کنیم. منزل جای آرامش است. این آرامش را مادر باید به وجود بیاورد، این از عهدۀ بانوان بر میآید. «لِتَسکُنوا إِلَیها»[12] جملهای است که قرآن برای خانمها گفته است. از آیات خداوند این است که از خود شما برای شما همسرانی را خلق کرد که «لِتَسکُنوا إِلَیها» به سوی آنها آرامش یابید. یعنی هنگامی که خانوادهای تشکیل میشود، بانوان عامل اصلی آرامش در آن هستند؛ یعنی خانمها محور آرامش در خانواده هستند. بله، مرد هم نقش دارد، فرزندان به نوبۀ خود نقش دارند، امّا محوریّت با مادر است، با حسن خلقی که دارد، با مدیریّتی که دارد، با تدبیری که به کار میبرد خانه را سامان بدهد. روابط بین پدر و مادر و فرزندان را تنظیم کند.
۲- پاسداری از مودت و رحمت
دوم اینکه طبق وعدهای که خداوند داده است خانواده جایگاه مودّت و رحمت است و خداوند با شکل گرفتن زوجیت مودت و رحمت را در خانواده قرار میدهد که فرمود: «وَ جَعَلَ بَینَکُم مَوَدَّةً وَرَحمَةً». بنابراین خداوند کار را آسان کرده و محبت و رحمت را در خانواده به صورت طبیعی قرار داده است و ما باید با دقت از آن پاسداری کنیم. اما اگر در موردی این مودت و رحمت وجود نداشت، باید ببینیم چرا نیست و بانوی منزل میتواند نقش بسزایی در این باره ایفا کند.
۳- ساماندهی امور جاری
تنظیم کارهای منزل و ساماندهی برنامهها بر عهدۀ مادر است، حال یا خود خانم انجام میدهد یا تقسیم کار میکند. بسیاری از مادران در این زمینه توانا هستند. هم به خوبی تقسیم وظایف انجام میدهند و هم به رشد کودک خود متناسب با هر سن توجه میکنند و او را مسئولیتپذیر تربیت میکنند. برای مثال ممکن است گاهی از فرزند کاری را بخواهد که کمی دشوار است و اجرتی هم برای او در نظر بگیرد و به او جایزه بدهد.[13] با این گونه تدبیرها هم کارهای منزل تنظیم میشود و هم اثر تربیتی دارد و هم موجب خوشحالی فرزندان میشود.
۴- مدیریت اقتصاد منزل
مدیریّت در اقتصاد منزل بر عهدۀ بانوان است. پدر درآمد را کسب میکند و مالی را وارد منزل میکند، امّا تنظیم آن بر عهده مادر است تا تبذیر و اسراف نشود، مالی دور ریخته نشود، هزینۀ بیهوده انجام نشود، یا به عکس از هزینههای لازم صرف نظر نشود. معمولاً در خانوادههای موفق این دست از مسائل بر عهدۀ بانوان است.
۵- مدیریت روابط اهل خانه
همینطور مادر در روابط فرزندان و پدر و مادر بسیار موثر است. هم روابط بین فرزند و پدر، بین فرزند و مادر و هم از آن طرف فرزندان چگونه با یکدیگر ارتباط داشته باشند. حسن رابطه و حسن معاشرت آنها با یکدیگر با مدیریّت مادر خیلی امکان پذیر است. اینها مسئولیّتهای خاصّ مادر در خانواده است.
