اهمیت پیشرفت علمی یک کشور بر هیچ کس پوشیده نیست و در دنیای امروز، علم و فناوری قدرت یک کشور در سطح دنیا را تضمین می کند. زیرا بی تردید ثروتمند ترین کشورهای دنیا نیز چنانچه از قدرت علم و فناوری بی بهره باشند ضعیف خواهند بود. از این رو بعد از پیروزی انقلاب اسلامی توجه به علم در ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار شد به طوری که در دهه ی اخیر، جمهوری اسلامی ایران با یک رشد خیره کننده، بر طبق گزارش پایگاه اسنادی اسکوپوس در بین بیست کشور برتر جهان از لحاظ تولید علم قرار گرفته است.
بررسی روند رشد علمی طی 10 سال اخیر (از 2005 تا 2015) نشان می دهد ایران، سال 2005 با تولید 8173 مقاله در مجلات بین‌المللی و کنفرانس ها، در جایگاه 34 دنیا قرار گرفته است. این روند در سال 2011 به اوج خود رسید تا جایی که بر طبق نمایه اسکوپوس و به نقل از پایگاه SJR ایران در سال 2011 با تولید 39188 مقاله در رتبه 17 قرار گرفت. همین مسئله باعث شد که در گزارش مجله نیوساینتیست، سریع ترین «سرعت رشد» و مقام اول شتاب رشد به ایران تعلق بگیرد. با این وجود در سال های پس از 2011 نمودارها از کاهش شتاب رشد علمی ایران خبر می دهند؛ به‌گونه‌ای که شیب رشد علمی ثابت مانده یا کاهش داشته است.
نمودار1- تعداد مقالات کنفرانسی و ژورنال نمایه شده در پایگاه اسکوپوس
در حال حاضر باکم شدن تعداد اسناد علمی ما در سال 2015 نسبت به سال 2014 هنوز هم آمارهای نمایه اسکوپوس نشان از رتبه 16 ایران در کمیت تولید علم جهان دارد؛ لکن این رتبه با توجه به تکرار در سال‌های 2013 و 2014 خود حاکی از رکود علمی حاکم بر جامعه دانشگاهی ایران است. طبق پیش‌بینی‌های پایگاه SJR اگر رشد علمی ایران با همان شتاب سابق ادامه می‌یافت، ایران تا سال 2018 به جایگاه چهارم دنیا دست پیدا می‌کرد. کاهش شتاب علمی ایران باعث شده است که سهم ایران در تولید علم جهان از 1.6 درصد در سال 2012 به 1.3 درصد در سال 2014 کاهش پیدا کند. امروز ایران رتبه اول شتاب علمی در دنیا را ازدست‌داده است و حتی کشورهایی نظیر عربستان نیز از ایران پیشی گرفته‌اند که ازنظر کارشناسان این مسئله نگران‌کننده است.
بی‌شک یکی از دلایل سرعت رشد خیره‌کننده علمی در سال‌های قبل، رشد تعداد اعضای هیئت‌علمی، تعداد دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری است؛ اما دلایل دیگری نیز در این سرعت رشد مؤثر بوده است، که می‌توان به حاکم بودن فضای آرامش‌بخش و علمی در دانشگاه‌ها و در نظر گرفتن تسهیلاتی خاص برای پژوهش گران اشاره کرد.
بااین‌حال چرا شتاب رشد علمی ایران در سال‌های پس از 2011 کند شد؟
این پرسش را مقام معظم رهبری در دیدار بیش از هزار نفر از استادان و اعضای هیئت‌های علمی دانشگاه‌های سراسر کشور پاسخ داده است. ایشان مسئله حاشیه‌سازی و سیاست‌بازی در محیط‌های علمی را مهم‌ترین دلیل برای کاهش شتاب رشد علمی ایران می‌دانند. حتی این مسئله منجر به تذکر ایشان خطاب به وزیر علوم شد که ما در علم رشد داریم ولی شتاب ما کم شده است و این قابل‌قبول نیست.
عوامل مهم دیگری هم در کاهش شتاب علمی کشور دخیل بوده‌اند که می‌توان به عدم توجه یکپارچه به‌تمامی بخش‌های علمی، تغییرات مدیریتی در بخش‌های علمی رو به رشد، عدم حضور در کنفرانس‌های معتبر بین‌المللی، سهم اندک علم از بودجه کشور، و عدم برنامه‌ریزی صحیح وزارت علوم اشاره کرد. درحالی‌که مسائل دیگری نیز وجود دارد که نمی‌توان از نقش آنها به‌سادگی گذشت.
مسائلی از قبیل: عدم‌حمایت از دانشجویان دکتری، کاهش جذب دانشجویان دکتری، کمرنگ شدن مشوق‌های لازم و موارد مرتبط با پشتیبانی‌های مالی از دانشجویان دکتری، کاهش کیفیت آموزشی برخی دانشگاه‌ها، پولی شدن برخی دانشگاه‌ها، نمایه نبودن نشریات معتبر داخلی در پایگاه‌های مطرح بین‌المللی، سرایت نگاه تبعیض‌آمیز علمی در سطح دانشگاه‌ها و دانشجویان و عدم ارتباط با صنعت.
وزارت علوم برای خروج از این وضعیت، به‌رغم رویارویی با این معضل و پذیرش آن می‌بایست چاره‌اندیشی و برنامه‌ریزی نماید. در این راستا بررسی مواضع، اهداف و برنامه‌های مدیران وزارت علوم خالی از لطف نیست.
| نام و مسئولیت | اظهارات پیرامون رشد علمی | برنامه ارائه‌شده |
|
احمدی، معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم 5/3/94 |
--- | |
|
فرهادی، وزیر علوم 10/4/94 |
شیب رشد علمی کشور کُند شده است عوامل متعددی را در این افت شیب رشد دخیل دانست. تحریم‌های ناعادلانه حتی درزمینهٔ مسائل یکی از دلایل افت شیب رشد بالای علمی کشور است و علیرغم این تحریم‌ها ،مقداری از این کاهش رشد طبیعی است، چراکه وقتی به این درجه از رشد علمی رسیده‌ایم، نیاز به توان بیشتر و حرکت پرتلاش‌تر است تا آن را حفظ و یا بیشتر کنیم و این شرایط قابل‌مقایسه با گذشته نیست. | --- |
|
احمدی، معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم 7/5/94 |
روند تولید مقالات در کشور ما رو به رشد است. | --- |
|
فرهادی، وزیر علوم 1/6/94 |
تحریم، رشد علمی کشور را آهسته‌تر کرد. لذا برای تقویت رشد علمی کشور باید امکانات و اعتبارات موردنیاز تخصیص یابد. | توجه به زیرساخت‌ها در راستای تقویت رشد علمی |
|
هاشمی، معاون فرهنگی وزیر علوم 24/8/94 |
تحریم ها عامل اصلی کاهش شتاب علمی کشور است. | --- |
|
احمدی، معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم 15/9/94 |
برخلاف برخی گزارش‌ها که منبع استناد آنها معلوم نیست، از سال 2012 تاکنون هیچ کاهشی در انتشار مقالات و ارجاع به مقالات دانشمندان ایرانی نداشته‌ایم. | در نظر گرفتن رقم بالایی از اعتبارات برای شرکت‌های دانش‌بنیان جهت ارتقای جایگاه علم و فناوری کشور |
|
احمدی، معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم 30/9/94 |
شیب رشد تولید علم کاهش یافته ولی تعداد مقالات کاهشی نداشته است. |
--- |
|
احمدی، معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم 5/11/94 |
در سال ۲۰۱۵ رشد شتاب علمی ایران ۷ درصد و شتاب علمی دنیا ۰.۹ درصد بود. همچنین ایران رتبه چهارم دنیا در خصوص رشد شتاب علمی را پس از چین، هند و کره جنوبی در اختیار داشت. | --- |
|
فرهادی، وزیر علوم 22/12/94 |
سرعت رشد علمی در دنیا کم شده است، سرعت رشد ما خوب است | --- |
|
احمدی، معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم 29/1/95 |
رشد علمی کشور با وجود تنگناها پرشتاب است. رشد علمی کشور باوجود تحریم‌ها و مشکلات مالی دولت یازدهم همچنان از شتاب لازم برخوردار است. | --- |
|
مخبر دزفولی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی 2/4/95 |
مقایسه وضعیت شتاب رشد علمی کشورهای منطقه در قیاس با ایران را هشداری برای وضعیت علمی کشورمان دانست. سرعت رشد علمی ایران در سالیان گذشته آن ۱۳ برابر متوسط جهانی بوده است که متأسفانه امروز به ۴ برابر کاهش‌یافته است | --- |
|
احمدی، معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم 3/4/95 |
پیشرفت رتبه ایران در زمینه‌های علمی، موجب شده تا سبقت گرفتن از رقبا دشوارتر شود. | --- |
|
فرهادی، وزیر علوم 16/5/95 |
سرعت رشد علمی کشور کم است اما به استناد آخرین گزارش‌ها امسال رتبه اول رشد علمی در دنیا را داشتیم! | --- |
|
احمدی، معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم 24/5/95 |
بر اساس استناد به پایگاه اسکوپوس که درصد رشد علمی 20 کشور دنیا را در سال 2014 منتشر کرده است ایران در جهان رتبه سوم شتاب علمی را داراست. | --- |
|
احمدی، معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم 3/6/95 |
بر اساس آمارهای پایگاه ISI، ایران در تولید مقالات یک درصد دنیا که دارای بیشترین استناد است ، در رتبه اول قرار دارد. | --- |
|
احمدی، معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم 4/6/95 |
بر اساس اعلام پایگاه بین‌المللی آی اس آی ، ایران بعد از روسیه در کل دنیا از لحاظ رشد تعداد تولیدات علمی و کمیت علمی رتبه دوم را در اختیار دارد و پس از ایران برزیل در جایگاه سوم است. | --- |
|
فرهادی، وزیر علوم 8/6/95 |
رشد علمی در کشور همچنان رو رشد است اما شتاب آن کاهش یافته که آن هم نیازمند تهیه تجهیزات و وسایل آزمایشگاهی است. | پروژه به روزسازی تجهیزات آزمایشگاهی و تأسیس آزمایشگاه‌های مجهز در دانشگاه‌های کشور، تأسیس دوره‌های تحصیلی جدید در مقاطع ارشد و دکتری |
*****************
*********
با نگاهی به اظهارات مسئولان وزارت علوم به نظر می‌رسد تاکنون مسئله کاهش شتاب رشد علمی در برنامه‌ریزی‌ها از اولویت چندانی برخوردار نبوده و مسئولین به بیان چند نکته کلی در این مقوله بسنده کرده‌اند و عملاً چیز خاصی مشاهده نشده است.
در پایان باید گفت عدم توجه به‌شتاب رشد علمی کشور و سبقت رقیبان علمی ایران در عرصه‌های علم و فناوری ،در آینده باعث ضررهای جبران‌ناپذیری خواهد شد. کارشناسان معتقدند توانایی‌ها و زمینه‌های پیش رفتن قطار علمی کشور با سرعت بالاتری وجود دارد و می‌توان با مدیریت بهینه و ایجاد مشوق‌های مناسب به فعال‌سازی این مؤلفه‌ها پرداخت؛ اما آنچه در این میان از اهمیت فزاینده‌ای برخوردار است، مدیریت ظرفیت‌ها و عملیاتی کردن آن است. در حال حاضر مسئولین باید آرامش را به دور هرگونه فضاسازی سیاسی بر دانشگاه‌ها حاکم کنند تا با ایجاد انگیزه در میان اساتید و دانشجویان، فضای دانشگاه‌ها بیش‌ازپیش رنگ و بوی علمی و پژوهشی به خود بگیرد. با اصلاح این رویکردها و سیاست‌ها، دور شدن از حاشیه‌ها و توجه به اقتصاد دانش‌بنیان، رشد علمی کشور می‌تواند روند پرشتاب خود را بازیابد که حاصل آن اقتدار روزافزون ایران اسلامی خواهد بود.
* عضو سابق شورای مرکزی جنبش عدالتخواه دانشجویی
