تامین اعتبارات مالی مکفی یکی از مهمترین چالش‌های پیش‌روی دانشگاه است. در همین رابطه به بررسی روش‌های مختلف تامین منابع مالی در دانشگاه‌های دنیا می‌پردازیم تا ببینیم دیگر کشورها چه تدبیری برای حل این مسئله اندیشیده‌اند.
خبرنامه دانشجویان ایران: شاید بتوان گفت در ایران دانشجویی نیست که در طول دوره تحصیل و پس از آن جمله "بودجه نداریم" را از مسئولین دانشگاه نشنیده باشد. هرچه که در این چند سال تحصیل از دانشگاه خواستیم و گفتیم فلان مشکل را رفع کنید گفتند بودجه نداریم. فعالیت پژوهشی، بودجه نداریم؛ فعالیت تشکلی، بودجه نداریم؛ فعالیت ورزشی، بوجه نداریم؛ تجهیز آزمایشگاه‌ها، بودجه نداریم؛ تعمیر و تجهیز خوابگاه‌ها، بودجه نداریم و... .
قطعا یکی از دلایل کمبود بودجه در دانشگاه‌های کشور وابستگی شدید به بودجه دولتی است. در دانشگاه‌های آزاد هم وابستگی بیش از حد به شهریه دانشجویان. این وابستگی باعث شده که آموزش عالی ایران به رغم وسعت حیطه وظایف و اهمیت رسالت‌هایش متاسفانه به دلیل شرایط عمومی اقتصادی و افزایش فشار بر هزینه‌های دولتی در سال‌های اخیر با محدودیت منابع مالی مواجه شود. گرچه بر اساس مصوبه 15674 مورخ 12/2/62 هیات دولت، دفتر ارتباط با صنعت در وزارت علوم تشکیل شد، پارک‌های علم و فناوری تاسیس شد، شرکت‌های دانش بنیان راه اندازی شد و هزاران تدبیر دیگر جهت استقلال دانشگاه از بودجه دولتی در این سالیان اتخاذ شد اما همچنان پول دولتی برای دانشگاه‌های ما چون هوا برای انسان است که اگر قطع شود حیات دانشگاه به خطر می‌افتد.
دانشگاه‌های دنیا چگونه منابع مالی خود را تامین می‌کنند؟/ بودجه دولتی یا استقلال مالی مسئله این است!
با این وضع مهمترین اهداف دانشگاه‌ها که ارائه خدمات آموزشی و پژوهشی به جامعه و همچنین افزودن بر سرمایه‌های انسانی هرجامعه است به دلیل کمبود شدید مالی و کاهش حمایت‌های دولتی و حتی مردمی دچار مشکلات اساسی شده و نمی‌توانند به طور صحیح در جهت توسعه اقتصادی کشور عمل کنند. لذا تامین اعتبارات مالی مکفی یکی از مهمترین چالش‌های پیش‌روی دانشگاه است. در همین رابطه به بررسی روش‌های مختلف تامین منابع مالی در دانشگاه‌های دنیا می‌پردازیم تا ببینیم دیگر کشورها چه تدبیری برای حل این مسئله اندیشیده‌اند.
پشتوانه مالی یا ذخیره ارزی
پشتوانه مالی یا ذخیره ارزی یک موسسه بویژه در آمریکا، مقدار جمع هدایای نقدی و اوقاف مالی هدیه شده به یک موسسه (همانند یک دانشگاه) است. برخی دانشگاه‌های آمریکا مثل دانشگاه‌های "آیوی لیگ" دارای پشتوانه مالی فراوان و در نتیجه خودکفا (غیر وابسته به بودجه‌های دولتی) هستند. بطور مثال دانشگاه "هاروارد" با سرمایه کل ۲۹ میلیارد دلاری خود یک دانشگاه تماماً خصوصی است که بودجه سالیانه خود را از منابع گوناگون مانند صنعت، پروانه اکتشاف و اختراع، سرمایه داران و همچنین از دایره فارغ التحصیلان خود تامین می‌کند. سامانه دانشگاه "تگزاس" نیز از پشتوانه سرمایه خصوصی ۱۳٬۵ میلیارد دلاری برخوردار است.
یکی از دلایل مهم موفقیت دانشگاه‌های آمریکایی در سالیان متمادی، حمایت روز افزون نهادهای غیر دولتی، شرکت‌ها، و افراد خیّر آمریکا از نظام آموزش عالی کشورشان بوده‌است. این فرهنگ وقف به موسسات فرهنگی در هیچ جای دیگر دنیا نظیر ندارد. تنها در سال ۲۰۰۷، دانشگاه‌های آمریکا مجموعاً مبلغ ۳۰ میلیارد دلار هدایای نقدی دریافت نمودند.
بر اساس رتبه‌بندی تایمز در دومین دانشگاه جهان یعنی "استنفورد" نیز 26% منابع مالی در سال 2012 از طریق موقوفات و هدایای خیرین تامین شده است. دانشگاه "کرنل" هم که یکی از بهترین دانشگاه‌های دنیا در بحث فنی مهندسی است و در رتبه‌بندی جهانی در هجدهم است بیش از 27% منابع مالی این دانشگاه بوسیله هدایا و حامیان مالی تامین شده است.
شهریه‌ها
دانشگاه کاملاً رایگان در بسیاری از کشورهای دنیا وجود ندارد و اکثر دانشگاه‌ها از دانشجو شهریه دریافت می‌کنند. شهریه‌ها یکی از منابع اصلی تامین اعتبار دانشگاه‌ها هستند. این بخش شامل کلیه درآمد های حاصل از امور آموزشی مانند دریافت شهریه از دانشجویان، هزینه اسکان در خوابگاههای دانشجویی، هزینه دریافتی بابت غذای دانشجویان و ... است. بطور مثال 17% منابع مالی دانشگاه استنفورد و 26% منابع مالی دانشگاه کرنل از شهریه دانشجوهاست.
در دانشگاه لندن نیز بخشی از تامین اعتبار متکی به شهریه دانشجوهاست، از دانشجویان لندنی سالانه حدود 9هزار پوند و از دانشجویان دیگر کشورها سالیانه 18هزار پوند شهریه دریافت می‌شود. البته از این میزان شهریه حدود 10هزار پوند را دولت سالانه به دانشجویان مقیم می‌دهد و زمانی که دانشجو شغلی پیدا کرد به صورت ماهیانه از حقوق‌اش کسر می‌گردد.
فروش خدمات پژوهشی و آموزشی
علاوه بر اینکه اکثر دانشگاه‌های دنیا منابع ثابتی(مانند کمک دولت و شهریه‌ها) دارند، اما همواه کوشش می‌کنند تا راه‌های نوینی را برای تولید درآمد بیابند؛ استفاده از راهکارهای آموزشی و پژوهشی، بهره بردن از فروش انواع خدمات و ... از جمله منابع تامین مالی هستند که در سال‌های اخیر به آنها توجه بیشتری شده است.
سال 2011 پژوهشگران دانشگاه "ام‌آی‌تی" تحقیقی پیرامون شیوه‌های درآمدزایی از طریق توسعه فعالیت‌های اقتصادی دانش‌بنیان انجام دادند که حاوی نکات قابل تاملی است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد اگر شرکت‌های ایجاد شده توسط فارغ‌التحصیلان این دانشگاه را به صورت یک کشور فرض کنیم، در یک تخمین بدبینانه، مجموع درآمد سالیانه این شرکت‌ها با اقتصاد هفدهم دنیا برابری می‌کند.
همچنین در یک نگاه متعادل‌تر و بر پایه اطلاعات و تحلیل‌های این مطالعه ادعا شده است که 25 هزار و 800 شرکت فعال (تا پایان سال 2006) توسط فارغ‌التحصیلان این دانشگاه شکل گرفته که حدود 3 میلیون و 300 هزار نفر را به اشتغال در آورده و حجم درآمد سالیانه آنها حدود 2000 میلیارد دلار است که از این نظر با اقتصاد یازدهم دنیا برابری می‌کند. براساس آمار بانک جهانی و با درنظرگرفتن شاخص تولید ناخالص داخلی، ایران در سال 2012 کشور بیست و دوم دنیا بوده است.
این منبع درآمدی یکی از مهمترین بخش‌هایی است که مورد توجه دانشگاه‌های بزرگ دنیا قرار گرفته است. بدیهی است اگر مراکزی در داخل دانشگاه‌ها ایجاد شود که وظیفه آن یافتن مشتری و بازاریابی برای خدمات آموزشی، پژوهشی و مشاوره‌ای دانشگاه‌ها باشد. و برای دانشگاه‌ها این امکان فراهم شود که در پروژه‌هایی به صورت بلندمدت سرمایه‌گذاری کنند و بتوانند از سود حاصل از این سرمایه‌گذاری برای هزینه‌های دانشگاهی استفاده کنند، بسیاری از مشکلات تامین اعتبار دانشگاه‌های داخلی مرتفع خواهد شد.
آلمان، دانشگاه بزرگ دولتی
در سراسر دنیا هر کشور نظام آموزشی بومی خود را ایجاد کرده است و تفاوت‌های بسیاری وجود دارد. مثلا در کشور آلمان تنها 379 موسسه آموزش عالی وجود دارد که تماما با بودجه عمومی اداره می‌شود. تحصیل رایگان در آلمان ریشه تاریخی دارد. در سال 2006 در ایالت ساکسونی قانونی تصویب شد که تحصیل باید پولی باشد، این موضوع باعث شد تا جمعیت بسیاری از این ایالت مهاجرت کنند و سرانجام این قانون لغو و به حالت اولیه بازگشت. در آلمان شعار "این یک وظیفه اصلی سیاست است تا اطمینان حاصل شود که زنان و مردان جوان می توانند با کیفیت بالا و رایگان در آلمان تحصیل کنند" در تدوبن قوانین آموزشی بسیار مورد توجه سیاستمداران است.
تا سال 1960 در آلمان دانشجویان خارجی خودشان هزینه تحصیل‌شان را پرداخت می‌کردند. پس از روی کار آمدن سوسیال دموکرات‌ها در آلمان سیاست گسترش آموزش عالی بر مبنای فرصت‌های برابر آموزشی اتخاذ شد. از سال 1971 به بعد یک سیستم کمک مالی دولتی ایجاد و هزینه تحصیل لغو شد. پس از روی کار آمدن دولت ائتلافی محافظه‌کار-لیبرال در دهه 80 مجددا هزینه تحصیل برقرار شد که از آن به عنوان اشتباه بزرگ یاد می‌کنند.
پس از فروپاشی دیوار برلین و یکی شدن آلمان شرقی و غربی بحث شهریه دانشگاه‌ها مجددا مورد توجه قرار گرفت. چند سال بعد در آلمان شرقی نیز هزینه تحصیل رایگان شد. در سال 2002 ایالت‌هایی که دولت محافظه کار داشتند هزینه تحصیل را مجددا برقرار کردند. در سال 2006 و با لغو شدن قانون اساسی آلمان همه دانشجویان مجبور بودند مبلغ 500 یورو را به عنوان هزینه تحصیل به دانشگاه پرداخت کنند. گرچه در همین زمان نیز برلین و دولت‌های آلمان شرقی حاضر به دریافت هزینه از دانشجویان نبودند.
این بازی در آلمان ادامه داشت هربار که دولت سوسیال بر روی کار می‌آمد هزینه تحصیل لغو می‌شد و هربار که دولتی غیر سوسیال عنان کار را بدست می‌گرفت هزینه تحصیل از دانشجو دریافت می‌شد. در حال حاضر وضعیت کنونی اینگونه است که دانشگاه‌ها بر اساس مذاکراتی که با دولت می‌کنند بودجه سالانه یا دوسالانه دریافت می‌کنند و مابقی هزینه‌های دانشگاه باید از جذب پروژه‌های تحقیقاتی و فروش خدمات آموزشی و پژوهشی تامین شود. تقریبا 80% بودجه دانشگاه‌ها در آلمان از سوی دولت تامین می‌شود.
استرالیا بر مدار جذب
در استرالیا سیستم دانشگاه‌های CGS خیلی روی بورس است. به این معنی که یکسری از دانشگاه‌های عضو این سیستم توسط دولت مرکزی حمایت مالی می‌شوند. در CGS بودجه دانشگاه‌ها بر اساس میزان جذب دانشجو از خارج استرالیا و میزان جذب پروژه‌های تحقیقاتی تعیین می‌شود. بر اساس آمار در بین سال‌های 2009 تا 2015 حمایت مالی دولت از دانشگاه‌ها بر این اساس 29% افزایش داشته است.
البته دانشگاه‌ها از منابعی چون تحقیق، مشارکت اجتماعی، پروژه های سرمایه، کمک های مالی و بورس تحصیلی تامین اعتبار می‌شوند اما به دلیل اینکه بازگشت سرمایه‌گذاری انجام شده در این زمینه‌ها بیش از یک سال طول می‌کشد بیشتر دانشگاه‌ها وابسته به بودجه دولتی هستند.
شاید جالب باشد بدانید در کشور ما حدود 90 درصد بودجه دانشگاه‌ها از پول نفت و شهریه بدست می آید! و اگر این دو منبع روزی قطع شود دانشگاه ها قادر به ادامه حیات نخواهند بود. در اینجا تنها به چند مورد از منابع تامین اعتبار مالی دانشگاه‌ها اشاره شد. البته اگر بخواهیم به دانشگاه مستقل از بودجه دولتی برسیم در قدم اول باید شیر نفت موجود در وزارت علوم را بست تا با بودجه نفت دانشگاه‌ها را فربه نکند و دانشگاه‌های ما از مدل بچه پولدار نفتی خارج شوند.
