پس ما در مسئله دین و علم میتوانیم به دو مبحث ورود پیدا کنیم.
1- نقش دین در پیشرفت علمی
2- نقش علم در پیشرفت دین
1- نقش دین در پیرفت دین
خویشاوندى دین، فرهنگ و تمدن با یک دیگر امرى قطعى است و این سه در کنار هم هندسه زندگى بشر را تشکیل مى دهند. دین و تمدن چنان همگرا هستند که به نوشته دیوید هیوم؛ «اگر در پژوهش مسائل اجتماعى، عامل دین را از یاد ببریم، بخش بزرگى از تاریخ و تمدن و میراث فرهنگى جامعه را باید کنار بگذاریم».[1] به گفته برخى مستشرقان، هیچ فرهنگ و تمدنى را در نزد هیچ قومى نمى توان یافت، مگر آن که شکلى از مذهب در آن وجود داشته است.[2]
در این باره دین اسلام به عنوان کاملترین دین دارای بیشترین توصیه ها و انگاره های دینی درباره علم است. به طوری که این قرآن بود که ابتدا افکار مسلمانان را متوجه فلسفه آفرینش و فرجام هستى نمود و با یادآورى آثار قدرت الهى، دریچه اى به سوى اسرار خلقت گشود و گامى را به سوى پیشرفت علمى فراهم ساخت. با این که علوم مسلمانان در آغاز منحصر به علوم دینى بود، اما پس از طى این مرحله، در قرن دوم هجرى، قدم در نهضت علمى جدید نهاد. آنان به سراغ اندوخته هاى علمى سایر ملل رفتند و ظرف دو قرن (از نیمه قرن دوم تا اواخر قرن چهارم) قسمت عمده علوم را از ملت ها فراگرفتند. پس از آن در پرتو منطق قرآنى و تجربه علمى دست به ابتکار زدند. بنابراین، توجه مسلمانان به علوم، منبعث از حسّ کنجکاوى بود که به وسیله قرآن و آموزه هاى اسلام در آن ها پیدا شده بود.
هفتصد و پنجاه آیه در مورد علوم
شیخ طنطاوى مفسّر مصرى، قریب ۷۵۰ آیه از قرآن را مربوط به علوم دانسته، در حالى که آیات احکام آن از حدود چهارصد و اندى آیه تجاوز نمى کند. با این بیان، معلوم مى شود قرآن کریم از همان راهى که فکر توحید را در بشر بیدار کرد، دقیقاً از همان راه بشر را در خط سیر علمى و کشف حقایق جهان هستى، که پایه تمدن است، قرار داد.[3]
توصیه پیامبر اسلام به علم آموزی
افزون بر قرآن کریم، سنّت گفتارى و کردارى رسول خدا (ص) نیز مردم را به فراگیرى علم و دانش فرا مى خواند. در سرزمینى که شمار کسانى که توان نوشتن داشتند، از انگشتان دست تجاوز نمى کرد، پیام آورنده الهى مردم را به جست وجوى دانش فرا مى خواند. او دانش جویى را از گهواره تا گور بر هر فرد مسلمانى واجب کرده و خود نیز در گفتار زیباى «اُرسلتُ بالتعلیم»،[4] هدف از بعثتش را تبیین کرد.
از سوی دیگر علّامه طباطبائى درباره تأثیر قرآن در پیشرفت فرهنگ در جهان مى نویسد: «به جرئت مى توان گفت که عامل اصلى اشتغال مسلمانان به علوم عقلى از طبیعیات و ریاضیات و غیر آن ها به صورت نقل و ترجمه در آغاز کار و به نحو استقلال و ابتکار در سرانجام، همان انگیزه فرهنگى بود که قرآن مجید در نفوس مسلمانان فراهم کرده بود …، بدیهى است چنین تحولى که یکى از حلقه هاى بارز سلسله حوادث جهان مى باشد، در حلقه هاى بعدى تأثیر بسزایى خواهد داشت؛ از این رو، یکى از علل و مقدمات تحول امروزى و بسط و پیشرفت فرهنگ جهان، قرآن مجید خواهد بود».[5]
مباحث علمی سید رضی با ابو اسحاق صابی، ابو عبدالله ادریسى، مؤلف کتاب نزهه المشتاق فى اختراق الآفاق، گوستاو لوبون، ابن هیثم بزرگ ترین فیزیکدان اسلامى از جمله کسانی هستند که روی نقش دین بر پیشرفت دینی و اثبات آن تحقیقات وسیعی داشته اند.
2- نقش علم در پیشرفت دین
اما نقش علم در پیشرفت دین، گرچه مسئله همراستا و تکمیل کننده با موضوع اول است، اما به نظر میرسد اطلاعات وسیعی در این باره وجود ندارد، و باید درباره این مسئله اندیشمندان بزرگ دنیا در از هر دین و مذهبی به آن بپردازند.
جالب انجا است که دین اسلام و قرآن در این همین زمینه دارای گزاره های کاملا علمی و عقلانی است. در نگاهى اجمالى به قرآن، دعوت به فراگیرى دانش و تشویق انسان ها به عمران و آبادانى زمین در آن آشکار است. آغازین واژه این کتاب آسمانى با امر به «خواندن» و «آموزش با قلم» شروع شده است. با این که عدم تبعیض میان انسان ها از اصول تغییرناپذیر قرآن است، اما در همین کتاب به صراحت مى فرماید: دانایان و نادانان مساوى نیستند.5کاربرد واژه هاى عقل، برهان، فکر، فهم و فقه در قرآن، که شمار آن ها به بیش از هفتاد مى رسد، به حدّى است که مى توان آن را «کتاب عقل و اندیشه» نامید. قرآن کتابى خردگرا و جهل ستیز است و رفتارهاى نابخردانه برخى انسانها را به شدت تقبیح مى کند.
از سوی دیگر ویژگی دیگر تمدن اسلامی توجه به علم و دانش و توجه ویژه به دانشمندان است. اسلام از همان ابتدا به حمایت از علم و دانش برخاست و تحصیل علم را برای هر فرد لازم شمرد و علما را به آموزش شاگردان و توسعه و گسترش فرهنگ و دانش تشویق و ترغیب کرد. از امتیازات خاص تمدن اسلامی به عنوان یک ویژگی خاص زبان واحد علمی و دینی آن است که میلیون‌ها مسلمان همه به یک زبان عبادت می‌نمایند و زبان علمی آنها عربی بود که خود عامل مهمی در پیشرفت تمدن اسلامی به شمار می رود.
تاکید بر علم و «دانستن» در قرآن نشان میدهد که راه رسیدن به پیشرفت دینی، علم است، این ویژگی جایی میتوان در فضای جامعه امروز شیعی کشور که نزدیک به 5 میلیون جمعیت آن دانشجو هستند میتواند با مطرح کردن همین مسائل علمی و تمدن دانشجویان و قشر جوان کشور به مفهوم «دین» بیش از پیش پی ببرند.
به هر حال آنچه که آورده شد میتوان فتح بابی بر دو موضوع "نقش دین در پیشرفت علمی" و "قش علم در پیشرفت دین" باشد که سعی شد در این مقاله فتح بابی بر اندیشیدن بر این دو موضوع باشد.
[1]. هیوم، دیوید، تاریخ طبیعى دین، ترجمه: عنایت، حمید، ص ۱۱، ناشر: خوارزمى، تهران.
[2]. حجازى، فخرالدین، نقش پیامبران در تمدن انسان، مقدمه: بازرگان، مهدى، ص ۵۸، ناشر: بعثت، چاپ دوم، تهران، بى تا.
[3]. واعظ زاده خراسانى، محمد، «تأثیر قرآن در جنبش فکرى و نهضت علمى تمدن و تکامل بشر»، مجموعه مقالات اولین کنفرانس بین المللى فرهنگ و تمدن اسلامى، ص ۶۲ و ۶۳، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگى بین المللى، ۱۳۷۳ ش.
[4]. حکیمى، محمدرضا، الحیاه، ج ۱، ص ۳۴ و ۳۵، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى، قم، ۱۳۶۰ ش.
[5]. طباطبائى، سید محمدحسین، قرآن در اسلام، ص ۹۸، ناشر: هجرت، چاپ دوم، قم، ۱۳۶۹ ش.
** نویسنده: محمدرضا حیاتی
