به گزارش سرویس اقتصادی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ ارائه تحلیل در موضوع توسعه، شاید مناسبت های گوناگون و از جانب نظریه پردازان مختلف انجام گرفته باشد، اما تحلیل موضوعی در توسعه، با توجه به فضای اقتصادی - سیاسی در ایران، امری است که به قلم کارشناسان، بسیار جالب توجه تر خواهد بود. نشریه «گاه نقد» در شماره جدید خود به امر توسعه در ایران با عنوان «جدال الگوهای توسعه» پرداخته است، که متن مقالات منتخب آن در پرونده «خبرنامه دانشجویان ایران» بازنشر داده می شود.
بخش دوم: ایمان عابدی/ کارشناسی ارشد اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع)
آدمی در تجربه زیسته خود در طول چند سده، نوعی سبک زندگی خاص را در پیش گرفته که گوهر آن مدرنیته بوده است. توسعه نیز نوعی سبک زندگی جدید را در داخل جریان مدرنیسم و در قالب مکتبهای مختلف برای انسان پدید آورده است. توسعه گاهی به عرصه فرهنگ گام می نهد و توسعه فرهنگی را می سازد و گاه پای در کفش سیاست میکند و توسعه سیاسی قلمداد می شود. توسعه اقتصادی رایج نیز ذیل مکتب نئوکلاسیک عرضه شده است و معمولا اقتصاددانان و جامعه شناسان آن را ارائه کرده اند؛ یعنی در علوم اجتماعی اقتصاد و جامعه شناسی توسعه را تعریف کرده اند.
هرگاه از علم سخن می رود، لاجرم از روش و منظر خاصی صحبت می شود. آنچه در این مقاله به آن می پردازیم، انتقادهای سر به رویکرد اقتصاد و جامعه شناسی به انسان که در گفتمان سازی توسعه به کار رفته است. طبعا جهان بینی (منظر) عالمان اقتصادی محدودیت های خاص خود را دارد و به همین دلیل به برخی جنبه ها کمتر و به برخی وجه ها بیشتر توجه می کنند. انتقادهایی که در ادامه به آن اشاره می شود، ناشی از همین جهان بینی ناقص تک ساحتی است. آنچه در توسعه با گفتمان های غالب و متعارف در طول سالها رواج به داشته، تجربه هایی برجای نهاده است که امروز می توان با نقد آن برای تکمیل و تغییرش گام برداشت؛ زیرا برای ادمی زیبنده نیست که به تجربۀ زیستۀ پیشینیان خود بی اعتنا باشد یا کورکورانه راه گذشتگان را طی کند.
به نظر می رسد مهم ترین انتقادی که در طول تاریخ به توسعه وارد شده، این بوده است که توسعه برای انسان است نه انسان برای توسعه!
اروپا بعد از رنسانس، دوره ای را آزمود که توسعه و پیشرفت به الگویی برای رشد بیشتر اقتصاد و افزایش تولید ناخالص داخلی تبدیل شد و قوانین سخت کار، قانون مفرغ دستمزدها، نبود اتحادیه های کارگری و ساعت های کار زیاد همگی در کنار هم ظلم آشکاری را به قیمت حجم تولید بیشتر به انسانها وارد می کرد. این رهیافت را میتوان از انتقادهای مارکسیسم به سرمایه داری در قرن هفدهم و هجدهم دریافت (آندره، مارکس و مارکسیسم: ۶۲ و ۶۳). انتقادهای پنجگان های که در ادامه به آن اشاره می شود، الهام گرفته از همین رهیافت هستند.
امروزه استانداردها و قوانین کار بسیار بهبود یافته است؛ ولی ریشه اصلی انتقادات مارکس به سرمایه داری، یعنی بهره بری ناعادلانه عوامل تولید و استثمار کارگر و مشکلات مربوط به ارزش اضافی هنوز پابرجاست.
همچنین کارکردن پول به جای انسان، برداشت ناعادلانه حق کارگر از تولید توسط سرمایه داره فقدان توزیع و بازتوزیع عادلانه مواهب جامعه و... از مهم ترین انتقادات به توسعه سرمایه محور است که در اندیشه های افرادی همچون مارکس، ماکس وبر، پیکتی و... ظهور و بروز داشته است اما این انتقادات متعارف به توسعه متعارف و تغییر مناسبات سرمایه دارانه محل بحث این مقاله نیست. انتقادات این مقاله در ادامه رهیافت توسعه برای انسان است؛ ولی نه در سطح نظام اقتصادی، بلکه در سطحی روبنایی تر، با فرض آنکه نتوان مناسبات سرمایه دارانه را به راحتی تغییر داد، توجه به این انتقادات میتواند زندگی بهتری را برای همگان فراهم کند.
برخلاف مکتبهای فکری توسعه مدرن که به درون آدمیان بی توجه اند، مدعای توسعه برای انسان، این است که توسعه باید ابزاری برای بهزیستی انسان باشد. شاخص های توسعه برای ساختن و تغییر و ارزیابی جامعه هیچگاه به درون انسان، احساس و لذت وی نپرداخته اند؛ برای مثال شاخص درآمد سرانه شاخص برابری قدرت خرید (PPP)، شاخص درآمد پایدار ( GNA , SSI ) و حتی شاخص توسعه انسانی (HIDI) در اندازه گیری میزان توسعه، به درون آدمیان بی توجه هستند (2010 ,Osberg). گاهی عالمان توسعه فراموش میکنند که توسعه را برای چه کسی می خواستند! توسعه آمده بود تا برای انسان حال بهتری را به وجود آورد. نه اینکه انسان را ابزاری در خدمت تولید بیشتر قرار دهد. شاخص هایی مثل HPI با همین دغدغه ایجاد شده اند (2014 ,Abdallah؛ ولی در عمل سیاست مداران کمتر آن را به کار می برند.
اولین و مهم ترین نقد به توسعه، بی توجهی به درون آدمیان است
انسان ها یک ساحت درونی و یک ساحت بیرونی دارند. توسعه معمولا به درون آدمیان که شامل باورها و احساسات و خواسته های آنان است، توجه دقیقی ندارد. توسعه در پیش فرض های خود تعریف انسان اقتصادی را دارد؛ ولی هرکس به خود مراجعه کند، می بیند که این انسان مفروض با آنچه هرکدام از ما هستیم، فاصله بسیاری دارد. انتخاب عقلایی و عقلانیت در تعریف انسان اقتصادی مدلی از انسان ارائه میکند که سه فرض اساسی دارد: اول، هدفش کسب حداکثر مطلوبیت است؛ دوم، از اطلاعات کامل برای شناخت ترجیحات و گزینه های پیش رو برخوردار است؛ سوم، برای محاسبه سودها و زبان های هر گزینه توانایی کامل دارد (دادگری .(۳:۱۳۸۶)
در روان شناسی، برخلاف اقتصاد، انسان سرشار از احساسات و باورها و خواسته های گوناگون تعریف می شود. توسعه مطلوب برخلاف گفتمان رایج باید مبتنی بر یک انسان واقع تماتر، برای ارزیابی و تعریف توسعه به سمت شاخص های ذهنی حرکت کند. بحث بر سر نقد و نفی شاخص های عینی توسعه مثل حجم تولید سرانه، شاخص فقر، میزان بدهی دولت، شاخص های توسعه پایدار و اقتصاد سبز نیست؛ بلکه بحث بر سر بی اعتنایی به یک دسته دیگر از شاخصهاست که ساحت درونی انسان را نیز می سنجند.
اینکه میانگین درآمد، آموزش، دسترسی به بهداشت و امید به زندگی در بدو تولید(شاخص توسعه انسانی) در مقایسه با قبل بهتر هستند یا بدتر، همگی مقدمه اند برای اینکه انسانی با حال بهتر به وجود آورند. باید از دولت مردان و اقتصاددانان پرسید آیا توسعه در مجموع حال بهتری برای مردم جهان پدید آورده است یا خیر؟ تجربه کشور بوتان در توجه حاکمان آن به خشنودی ناخالص ملی به جای تولید ناخالص ملی، الگویی است برای نقد و تغییر گفتمان رایج توسعه ما در پی توسعه بودیم تا زندگی بهتری داشته باشیم و زندگی بهتر از منظرهرکس بستگی به عوامل مختلفی دارد؛ پس: اول، باید شاخصهای زندگی به طور روزانه از نگاه عموم افراد جامعه استخراج شود؛ دوم، توسعه جامعه در پی تحقق آن معیارها برود؛ سوم، برای ارزیابی موفقیت و شکست توسعه از خود مردم سؤال شود.
کمتر گزارش اقتصادی را می توان یافت که در کنار تورم به میزان ادراک تورم اشاره کند. معمولا کسی به ادراک جامعه از اقتصاد و توسعه توجه نمیکند و همگان سرگرم بهبود معیارهای عینی هستند؛ گویی عالمان علوم تجربی گمان میکنند که هرچه نهادهای جامعه پیشرفته تر باشند و در دنیای امروز با رشد فناوری و افزایش آگاهی مردم، تأکید بر فهم همگانی بسیار بیشتر شده است؛ ولی در توسعه برای رفع مشکل، فیهم عمومی مردم را در نظر نمی گیرند.
بسیاری مواقع خود مردم بهتر از هر متخصص دیگری می دانند چطور مشکلات بزرگ و کوچکشان را حل کنند بسیاری مواقع با دخالتهای متخصصان و دولت مشکلات به بن بست می رسد. برای اصلاح توسعه می توان سهم فهم عمومی و متخصصان را در حل مشکلات مشخص کرد. در اقتصاد معمولا از مشخص شدن سهم دولت و مردم و بازار در فراهم کردن کالا و خدمات بحث می شود؛ اما این کافی نیست. در کنار این باید از سهم فهم عمومی مردم و متخصصان در حل مشکلات نیز صحبت کرد؛ مثلا مطالعات خانم استروم در نظریه انتخاب عمومی و روش IAD ناظر به همین موضوع است. (1990 ,Ostrom)|
جمع بندی
بی توجهی به تمامی علوم در کنار یکدیگر برای ساماندهی جامعه موجب شده است که نظریات عالمان اقتصاد که در روش های خود بیشتر جنبه های عینی آدمی را مطالعه میکنند، محور توسعه قرار گیرد. توسعه ای بر محور عینیت و بی توجهی به روان شناسی، بسیاری از جوامع پیشرفته را با مشکلات روانی مثل معناداری زندگی و... روبه رو کرده است. بسیاری از ملتها علی رغم برخورداری از توسعه و پیشرفت اقتصادی، در نرخ خودکشی، مصرف داروی روان گردان، میزان افسردگی و... وضعیت بدی دارند.
توجه به منظرهای مختلف باید از طریق انتشار آثار علمی صورت گیرد اما بر اساس کتاب هایی که در حوزه توسعه به صورت تالیفی و ترجمه منتشر می شود، نمی توان گفت به این امر توجه شده است.
در کشور ما هنوز کتاب های با محوریت توسعه از مننظر جامعه شناسی و بیشتر از منظر اقتصادی نوشته می شود. بسیاری از کتاب‌ها جنبه های نقد مکتبی و گفتمانی دارد؛ در صورتی که مشکلات انسانی توسعه در بیشتر مکتب ها وجود دارد. نقد بنیان های توسعه و ریشه های فکری آن پسندیده است؛ ولی این نقد باید از منظرهای دیگر نیز صورت گیرد. کتاب های تألینی در ایران نیز برخی به جنبه های غیرمبنایی توجه دارند و سعی میکنند توسعه در تاریخ ایران را چنان که رخ داده است، به بوته نقد بکشند؛ ولی گاهی دقیقا مشخص نیست که از چه منظر توسعه در ایران را به نقد گذاشته اند و چه آرمان توسعه ای در نظر دارند.
